Ο τίτλος του κινηματογραφικού έργου του Παντελή Βούλγαρη «ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ» διεγείρει το ενδιαφέρον του θεατή. Του γεννά την ελπίδα ότι ενδέχεται να γνωρίσει αθέατες πλευρές του εμφυλίου πολέμου της περιόδου 1941-1949 που θα τον βοηθήσουν να αντιληφθεί ο ίδιος την ουσία των γεγονότων εκείνης της φρικτής εποχής, και να εξάγει τα δικά του συμπεράσματα. Να απαντήσει σε ορισμένα ερωτήματα που επί μισό αιώνα μένουν ακόμη αναπάντητα: Πότε, από ποιον και γιατί άρχισε ο εμφύλιος πόλεμος.
Από τις πρώτες σκηνές του έργου ο θεατής έχει μπροστά του ένα άριστο ντοκιμαντέρ στο οποίο προβάλλονται οι τελευταίες συγκρούσεις των εμπλακέντων στη μάχη του Γράμμου και του Βιτσίου τμημάτων του Εθνικού στρατού και των ανδρών του Δημοκρατικού στρατού. Αντιλαμβάνεται, επίσης, την ιδεολογική τοποθέτηση του καλλιτέχνη για τα γεγονότα εκείνης της εποχής που δηλώνεται με την προβολή της αξίωσης του αμερικανού αξιωματούχου προς τους ηγέτες του Εθνικού στρατού να συντρίψουν το συντομότερο την ανταρσία και να εξοντώσουν όλους τους αντάρτες. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι Αμερικάνοι ευθύνονται για τον εμφύλιο πόλεμο, όπως είναι η θέση των προοδευτικών δυνάμεων, βελτιωμένη όμως από τον καλλιτέχνη που υποστηρίζει ότι ευθύνες δεν έχουν μόνο οι Αμερικάνοι και η εθνική παράταξη, η δεξιά, αλλά και η αριστερά. Ο ίδιος είχε την εμπειρία ότι έναν εξάδελφό του σκότωσαν οι αντάρτες και έναν οι κυβερνητικοί.
Έτσι ο θεατής παρακολουθεί τις διάφορες άγριες συγκρούσεις των αντιμαχομένων, την χρήση και τα εφιαλτικά αποτελέσματα των εμπρηστικών βομβών ναπάλμ, που για πρώτη φορά δοκιμάζονται στα πεδία της μάχης και την τελική συντριβή των δυνάμεων του Δημοκρατικού στρατού από τις υπέρτερες και καλύτερα εξοπλισμένες δυνάμεις του Εθνικού στρατού. Κατά τον καλλιτέχνη «η επέμβαση των Αμερικανών τερμάτισε μέσα σε λίγες μέρες τον πόλεμο που σερνόταν πάνω από τρία χρόνια», καίτοι οι Αμερικανοί, με το δόγμα Τρούμαν είχαν «παραλάβει» από τους Άγγλους, πριν από τρία χρόνια, τη «διαχείριση» της χώρας μας.
Το δράμα του Λαού μας σ’ αυτή τη σύγκρουση αναδεικνύεται από τη σχεδόν «μισοτυχαία» παρουσία στις αντιμαχόμενες παρατάξεις δύο αδελφών που προσπαθούν να προσελκύσει ο ένας τον άλλο στις γραμμές του, προκειμένου να προστατευθεί η ζωή του. Με τη συντριβή όμως των ανταρτών συντρίφτηκε και η ζωή των δύο αδελφών, που συμβολίζουν τις δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις-δεξιούς και αριστερούς-. Στο ερώτημα αν υπήρχε «ενδεχόμενο» να αποφευχθεί αυτή η τερατώδης σύγκρουση ο καλλιτέχνης το αποκλείει γιατί «οι εθνικόφρονες ήταν απολύτως υποταγμένοι στους Αμερικανούς, όπως και οι αντάρτες ήταν υποταγμένοι στη «Ρουσία» και στον Στάλιν, με τον τρόπο που το λέει ο καπετάνιος στην ταινία». Έτσι οι ξένοι και όχι εμείς προκαλέσαμε τον εμφύλιο πόλεμο. Τέλος ο καλλιτέχνης αποβλέπει στη συμφιλίωση των δύο κόσμων που αντιμάχησαν τόσο θανάσιμα, την οποία, με το έργο του «Ψυχή βαθιά», πιστεύει ότι υπηρετεί.
Όμως, με το να γνωρίσουμε τη φρικαλεότητα του εμφυλίου πολέμου στην τελευταία του φάση, δεν επιτυγχάνεται, κατά την άποψή μου, η συμφιλίωση των εμπλακέντων σ’ αυτόν, παρατάξεων και προσώπων, όπως πιστεύει ο καλλιτέχνης. Η συμφιλίωση θα επέλθει όταν τα γεγονότα που συνέβησαν στη διάρκεια του μακροχρόνιου εμφυλίου πολέμου έρθουν όλα, -όχι επιλεγμένα περιστατικά τους- και με αντικειμενικότητα εκτιθεμένα, στη δημοσιότητα. Όταν γνωρίσουμε όλα τα στοιχεία, που ακόμη διασώζονται αλλά δεν έχουν δημοσιοποιηθεί ή αξιολογηθεί για διάφορους λόγους-κυρίως για να μην αναμοχλεύσουμε τα πάθη του παρελθόντος -ώστε με τη διασταύρωσή τους ο καθένας να αντιληφθεί το τι πράγματι έγινε την εποχή εκείνη, ποιος ευθύνεται, πότε και πού συνέβη το συγκεκριμένο γεγονός. Όταν αναγνωρίσουμε τα λάθη μας και αναλάβουμε, ο καθένας μας, το μερίδιο της ευθύνης που μας βαρύνει. Μόνον έτσι θα επέλθει η συμφιλίωση των εμπλακέντων και η αποφυγή των ίδιων λαθών μας στο μέλλον. Άποψη που εκτενώς παραθέτω στο βιβλίο μου Ε.Α.Σ.Α.Δ (εκδόσεις «Σοκόλη»).
Εκείνοι που επιδίδονται στην έρευνα, στη μελέτη και στην παρουσίαση της ιστορίας του εμφυλίου μας πολέμου, καλλιτέχνες, επιστήμονες και ευαίσθητοι πολίτες, δύνανται και οφείλουν να μας βοηθήσουν, ιδιαίτερα τους νεότερους, να γνωρίσουμε και να κατανοήσουμε:
1. Ποιους καταδίωξαν οι κατακτητές μόλις κατέλαβαν τη χώρα μας. 2. Από ποιους συγκροτήθηκαν οι πρώτες ένοπλες ομάδες των καταδιωκομένων. 3. Πώς συμπεριφέρθηκαν μεταξύ τους οι πρώτες αντιστασιακές ομάδες που συγκροτήθηκαν από τους καταδιωκόμενους διαφορετικών ιδεολογικών κατευθύνσεων. 4. Η εμφάνιση του Ε.Α.Μ και των άλλων αντιστασιακών οργανώσεων. 5. Σε τι απέβλεπαν οι διακηρύξεις και τα έργα τους. 6. Η άρνηση των ηγετών των προ της δικτατορίας του Μεταξά κομμάτων να συνεργαστούν με το Ε.Α.Μ., και οι δικαιολογίες τους. 7. Η διάλυση της ομάδας Κωστόπουλου, της ΕΚΚΑ του Δημητρίου Ψαρρού και η δολοφονία του, καθώς και η διάλυση άλλων αντιστασιακών ομάδων. 8. Η συγκρότηση των Ταγμάτων Ασφαλείας και διαφόρων άλλων οργανώσεων που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές και διέπραξαν θηριώδη εγκλήματα κατά των μελών των ΕΑΜικών οργανώσεων. 9. Οι συγκρούσεις με τον Ε.Δ.Ε.Σ και τις άλλες αντιστασιακές ομάδες. 10. Οι εκατοντάδες-μέλη και συμπαθούντες οι οποίοι ανήκαν σε άλλες αντιστασιακές οργανώσεις-που εξαφανίστηκαν στις περιοχές όπου επικρατούσαν οι ΕΑΜικές οργανώσεις. 11. Γιατί δεν τιμωρήθηκαν οι δωσίλογοι. 12. Ο Λίβανος, η κυβέρνηση εθνικής ενότητας, ο Δεκέμβριος και η Καζέρτα 13.Η συμφωνία της Βάρκιζας. 14. Η παρακρατική εκστρατεία εξόντωσης όσων έλαβαν μέρος στις ΕΑΜικές αντιστασιακές οργανώσεις. 15. Σε τι απέβλεπε το Κ.Κ.Ε. με τον τελευταίο γύρο του εμφυλίου πολέμου 1946-1949. 16. Ο εμφύλιος πόλεμος ήταν αναπόφευκτος ή όχι. 17. Οι Αγγλοαμερικάνοι οργάνωσαν τον εμφύλιο πόλεμο ή απλώς εκμεταλλεύτηκαν τις εμφύλιες διαμάχες μας;
Έτσι θα κατανοήσουμε τα γεγονότα και η απάντησή μας θα είναι αντικειμενική στα ερωτήματα που επί μισό αιώνα παραμένουν, αναπάντητα: πότε, από ποιον και γιατί άρχισε ο εμφύλιος πόλεμος.
Ένας από αυτούς τους καλλιτέχνες και τους επιστήμονες που τους απασχολεί ο εμφύλιος πόλεμος είναι και ο Π. Βούλγαρης. Με το έργο του «Ψυχή βαθιά» συμβάλλει στη μελέτη και αξιολόγηση των στοιχείων του γιατί έσπασε την σκόπιμη σιωπή που επικρατούσε γύρω από την εμφύλια σύρραξή μας, η οποία τόσο μας στοίχισε σε ανθρώπινες υπάρξεις και εθνικό πλούτο. Και, ίσως άνοιξε το δρόμο σε άλλους που οπωσδήποτε θα είναι τολμηρότεροι.
* Ο Σταύρος Αστ. Παπαγιάννης είναι ε.τ Δικηγόρου Παρ’ Αρείω Πάγω- συγγραφέας
