O Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών κήρυξε το 2010 Έτος Βιοποικιλότητας, προειδοποιώντας ότι η συνεχιζόμενη εξαφάνιση βιολογικών ειδών, επηρεάζει ανεπανόρθωτα την ευημερία των ανθρώπων σε όλον τον κόσμο. Η πρώτη διεθνής σύμβαση για την προστασία της βιοποικιλότητας υπογράφτηκε το 1992, στο Ρίο, στο πλαίσιο των οδηγιών για την αειφόρο ανάπτυξη. Το 2002 στη διεθνή διάσκεψη για το περιβάλλον και τη φτώχια, που έγινε στο Γιοχάνεσμπουργκ, τέθηκε ο στόχος για σημαντική μείωση του ρυθμού απώλειας της βιοποικιλότητας, έως το 2010.
* Πώς ορίζουμε τη βιοποικιλότητα;
Βιοποικιλότητα είναι η μεγάλη ποικιλομορφία όχι μόνο ζωντανών οργανισμών, αλλά και οικοσυστημάτων. Διακρίνουμε τριών ειδών βιοποικιλότητα.
1. Βιοποικιλότητα στα είδη
Σε όλη τη γη ζουν τουλάχιστον 5-30 εκατομμύρια διαφορετικά είδη ζωντανών οργανισμών. Από όλα τα υπάρχοντα είδη έχουν ταξινομηθεί μόνο τα 1,7 εκατομμύρια είδη. Είναι λοιπόν φανερό ότι ο άνθρωπος έχει ακόμη πολλά να μάθει για τους άλλους οργανισμούς που ζουν στη γη.
2. Βιοποικιλότητα στα άτομα ενός είδους που ονομάζεται γενετική
ποικιλότητα. Εξαιτίας της γενετικής ποικιλότητας κάθε άτομο ενός είδους είναι διαφορετικό από τα άλλα.
3. Βιοποικιλότητα στα οικοσυστήματα
Οι βιοτικοί και οι αβιοτικοί παράγοντες που συνιστούν τα οικοσυστήματα διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή. Το γεωγραφικό πλάτος που βρίσκεται μια περιοχή της γης παίζει καθοριστικό ρόλο στη μορφή των οικοσυστημάτων, όπως επίσης το νερό και το έδαφος. Άλλοι οργανισμοί ζουν στους πόλους, άλλοι στην εύκρατη ζώνη και άλλοι στην τροπική. Στα τροπικά δάση η Βιοποικιλότητα είναι πολύ μεγάλη, αφού εκεί ζουν τα μισά από τα υπάρχοντα είδη.
* Βιοποικιλότητα στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα υπάρχει μεγάλη ποικιλία οικοτόπων, όπως Θαλάσσιοι οικότοποι Βραχώδεις, Χαλικώδεις ή αμμώδεις ακτές, Λιμνοθάλασσες, Τέλματα και έλη, Ρέοντα ύδατα, Υγρολίβαδα, Ξηρά λιβάδια, Παραποτάμια δάση, Φυλλοβόλα δάση, Μεσογειακά δάση κωνοφόρων, Ορεινά δάση κωνοφόρων, Φρύγανα, Μακί, Αλπική και υπαλπική βλάστηση, σπήλαια και ηφαίστεια.
Στα παραπάνω οικοσυστήματα ζουν περίπου 5000 φυτικά είδη, εκ των οποίων το 20% είναι ενδημικά. Δυστυχώς απειλούνται με εξαφάνιση 900 φυτικά είδη. Τα ζωικά είδη που ζουν στην Ελλάδα υπολογίζονται σε 30.000-50.000. Είναι γνωστά 15.000 ζωικά είδη, εκ των οποίων το 25% είναι ενδημικά.
* Πώς δημιουργείται η βιοποικιλότητα
Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι μεταλλάξεις στο γενετικό υλικό που κληρονομείται από γενιά σε γενιά, δημιουργούν τη γενετική ποικιλότητα, που οδηγεί σε αλλαγές της μορφής και της λειτουργίας ενός οργανισμού. Οι οργανισμοί προσαρμόζονται στο περιβάλλον που ζουν, ανάλογα με τις πληροφορίες που διαθέτουν στο γενετικό υλικό τους. Σύμφωνα με τη μελέτη «Η καταγωγή των ειδών διαμέσου της Φυσικής
επιλογής», που δημοσίευσε ο Κάρολος Δαρβίνος το 1859, οι οργανισμοί που είναι περισσότερο προσαρμοσμένοι στο περιβάλλον που ζουν, επιβιώνουν και αναπαράγονται περισσότερο από τους λιγότερο προσαρμοσμένους. Σε διαφορετικές περιοχές, με διαφορετικές συνθήκες περιβάλλοντος, επιλέγονται και επιβιώνουν διαφορετικοί οργανισμοί, δηλαδή οργανισμοί με διαφορετικό γενετικό υλικό. Για παράδειγμα σε περιβάλλον με υγρασία επιβιώνουν φυτά με μεγάλα και λεπτά φύλλα, ενώ σε απουσία νερού επιβιώνουν φυτά με σκληρά και μικρά φύλλα. Οι οργανισμοί που δεν διαθέτουν μηχανισμούς προσαρμογής κινδυνεύουν να εξαφανιστούν.
* Γιατί πρέπει να προστατεύουμε τη βιοποικιλότητα;
Σύμφωνα με την Οικοκεντρική θεώρηση κάθε ζωντανός οργανισμός πρέπει να προστατεύεται επειδή έχει τη δική του εγγενή αξία.
Σύμφωνα με την Ανθρωποκεντρική θεώρηση, η βιοποικιλότητα έχει αξία επειδή χρησιμεύει στον άνθρωπο για την παραγωγή τροφής, την παραγωγή ενέργειας, την παραγωγή κατασκευαστικών υλικών, στην Υγεία για την παρασκευή φαρμάκων, στην αναψυχή, στο σχηματισμό εδαφών, στη ρύθμιση του κλίματος και του κύκλου νερού, στην ανάπτυξη και ακόμη στην πολιτισμική ποικιλότητα.
* Από τι κινδυνεύει η βιοποικιλότητα;
Η βιοποικιλότητα κινδυνεύει από ανθρώπινες δραστηριότητες που συνεπάγονται: Υποβάθμιση υγροτοπικών, δασικών και άλλων οικοσυστημάτων, υποβάθμιση εδάφους, φαινόμενο ευτροφισμού, όξινη βροχή, κλιματική αλλαγή. Μετά τη μεγάλη εξαφάνιση των δεινοσαύρων, πριν 65 εκ. χρόνια, σήμερα είναι ορατός ο κίνδυνος μιας νέας μεγάλης εξαφάνισης. Σήμερα αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο της εξαφάνισης 34.000 φυτικά και 5.200 ζωϊκά είδη, 1 στα 8 είδη πουλιών, ¼ του συνόλου των θηλαστικών, 1/3 του συνόλου των αμφιβίων. Κάθε ώρα εξαφανίζονται τρία είδη οργανισμών. Κάθε χρόνο εξαφανίζονται περίπου 26 χιλιάδες ζωντανοί οργανισμοί. Σύμφωνα με τη WWF τα 10 περισσότερο απειλούμενα ζωικά είδη είναι: η Τίγρης, η Πολική αρκούδα, η Φώκια του ειρηνικού, ο Μαγγελάνος πιγκουίνος, η Δερματοχελώνα, ο Γορίλας του βουνού, ο Γαλαζόπτερος τόνος, η Πεταλούδα μονάρχης, ο Ρινόκερος της Ιάβας, τα Γιγάντια Πάντα.
Στην Ελλάδα τα περισσότερο απειλούμενα ζωικά είδη είναι:
Η Θαλάσσια χελώνα, η Μεσογειακή φώκια, τα Δελφίνια, η Καφέ Αρκούδα, ο Λύκος, η Βίδρα, ο Κρητικός Αίγαγρος, το Αγριόγιδο, καθώς και πολλά είδη πουλιών (π.χ. βασιλαετός, μαυρόγυπας). Επίσης χρειάζονται προστασία η Οχιά της Μήλου, η Λαγγόνα, και η Λεπτομύτα.
* Τι να κάνουμε για την προστασία της βιοποικιλότητας;
Εκτός από την προστασία των απειλουμένων ειδών, χρειάζεται να θεσμοθετηθεί η προστασία ολόκληρων περιοχών, όπως γίνεται για τις περιοχές που έχουν ενταχθεί στο δίκτυο NATURA 2000. Επίσης απαιτείται αειφορική διαχείριση οικοσυστημάτων και αποκατάσταση βιοκοινοτήτων σε οικολογικά υποβαθμισμένες περιοχές. Ακόμη χρήσιμο είναι να δημιουργηθούν Τράπεζες γενετικού υλικού (σπόρων), και φυσικά απαραίτητη κρίνεται η περιβαλλοντική εκπαίδευση μαθητών και πολιτών.
Επιπλέον στην Ελλάδα χρειάζεται να γίνουν: Ερευνητικά προγράμματα για ολοκληρωμένη παρακολούθηση ειδών και βιοτόπων, Εθνικός κατάλογος απειλουμένων ειδών, Απογραφή ξενικών ειδών και μελέτη των επιπτώσεών τους στα φυσικά οικοσυστήματα. Στην Ελλάδα, 700 ζωικά και 900 φυτικά είδη είναι νομοθετικά προστατευμένα με τη συνθήκη CITES. Επίσης υπάρχουν 10 εθνικοί δρυμοί, 11 προστατευμένοι υδροβιότοποι και 2 θαλάσσια πάρκα
Παρά τις όποιες προσπάθειες, για προστασία του περιβάλλοντος, το 2006 στη Διεθνή σύνοδο για τη βιοποικιλότητα που έγινε στη Βραζιλία, διαπιστώθηκε ότι: «Οι άμεσες αιτίες απώλειας βιοποικιλότητας -αλλαγή των ενδιαιτημάτων, υπερεκμετάλλευση, η εισαγωγή ξένων ειδών, ο ευτροφισμός και η κλιματική αλλαγή- δεν δείχνουν σημεία υποχώρησης». Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ελπίζει πως αυτή τη χρονιά οι κυβερνήσεις του κόσμου θα δεσμευτούν για τη μείωση του ρυθμού εξαφάνισης ειδών!
* Η Βαρβάρα Παναγιωτίδου είναι Διδάκτωρ Βιολογίας
