Φανή Καλοκαιρινού, Αρχαιολόγος – Επιμελήτρια του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας
Η 18η Μαΐου έχει καθιερωθεί από το 1977 παγκοσμίως ως Διεθνής Ημέρα Μουσείων. Ο εορτασμός της έχει θεσπιστεί από το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM), το οποίο κάθε χρόνο καθορίζει ένα νέο θέμα, που απασχολεί ιδιαίτερα τη διεθνή μουσειακή κοινότητα και άπτεται της συνεισφοράς των Mουσείων στην ανάπτυξη των κοινωνιών σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ο 21ος αιώνας χαρακτηρίζεται από μια σημαντική τάση αύξησης στην ίδρυση Mουσείων που παρουσιάζουν εξειδίκευση ως προς τα πεδία ενασχόλησής τους. Πώς όμως γίνεται αντιληπτή η έννοια «μουσείο» σήμερα και ποιος είναι ο πραγματικός του ρόλος; Το φετινό θέμα του εορτασμού «Μουσεία και μνήμη» δίνει μια διάσταση της αποστολής των Mουσείων, καταδεικνύοντας το σημαντικό ρόλο των μουσειακών συλλογών στη διαφύλαξη και διαμόρφωση της μνήμης των σύγχρονων κοινωνιών.
Σύμφωνα με το ICOM (1974), «Μουσείο είναι ένα ίδρυμα μόνιμο, μη κερδοσκοπικό, στην υπηρεσία της κοινωνίας και στην εξέλιξή της, ανοικτό στο κοινό, το οποίο αποκτά, συντηρεί, μελετά, κοινοποιεί και εκθέτει υλικές μαρτυρίες του ανθρώπου και του περιβάλλοντός του, με σκοπό την έρευνα, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία».
Αποδεδειγμένα, κύριο μέλημα της παγκόσμιας κοινότητας των Mουσείων αποτελεί η διαφύλαξη και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας που αφορά τόσο στα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος όσο και στο σύμφυτο σύστημα ιδεών και αξιών που προσδιορίζει οπτικές πάνω σε συγκεκριμένα θέματα, κοσμοθεωρίες, προσωπικές και ομαδικές αντιλήψεις, εμπειρίες, μνήμες και τρόπους ζωής. Και αυτό αποτελεί εξαιρετική ευθύνη αφού πρέπει να γίνεται με σεβασμό στις ανάγκες και τις προσδοκίες της κοινότητας, της οποίας η κληρονομιά διατηρείται. Τα Mουσεία με συνέπεια, συστηματικότητα, επιστημονική ευθύνη και γνώση συλλέγουν αντικείμενα, ερευνούν το υπόβαθρό τους και τα προβάλλουν μέσα από τις μόνιμες ή περιοδικές εκθέσεις που κατά καιρούς οργανώνουν. Αυτά τα αντικείμενα αποτελούν τεκμήρια της φυσικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς κι ενώ πολλά από αυτά είναι εύθραυστα ή κινδυνεύουν να χαθούν, ωστόσο το καθένα έχει να αφηγηθεί τη δική του ιστορία. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, συμβάλλουν στη διασφάλιση της συνέχειας ανάμεσα στη ζωή, τον τόπο και το χρόνο, όπως αυτά αντανακλώνται από τις υλικές και άυλες μαρτυρίες του παρελθόντος.
Τα Mουσεία σαν οργανισμοί στην υπηρεσία της κοινωνίας δεν είναι στατικά ούτε ανεξάρτητα από τις γενικότερες εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο. Ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες ο ρόλος, οι πρακτικές και τα μέσα τους επαναπροσδιορίζονται. Με στόχο πάντα τη διάσωση της μνήμης των κοινωνιών και με βασικό πυρήνα τις μουσειακές συλλογές, οι εκθέσεις σήμερα αποκτούν νέα διάσταση. Ο σχεδιασμός και το στήσιμό τους γίνονται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε ο επισκέπτης από απλός παρατηρητής μετατρέπεται σε ενεργό δέκτη πολιτιστικών μηνυμάτων, μπαίνει στη διαδικασία να διαλεχθεί με τα μουσειακά αντικείμενα, που αποτελούν υλικά τεκμήρια της κοινωνικής, φυλετικής και εθνικής μας ταυτότητας, να ακούσει την ιστορία τους και να «ερμηνεύσει» τα συμφραζόμενά τους. Έτσι, τα Mουσεία, εντάσσοντας τα αντικείμενα στο χωροχρόνο, μοιράζονται τη γνώση για τα πολιτιστικά επιτεύγματα του παρελθόντος με το σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος δέχεται και αξιοποιεί με βάση τα δικά του προσωπικά κριτήρια τις πληροφορίες που προσλαμβάνει.
Μεγάλα Μουσεία διεθνώς έχουν πλέον καταστήσει τις συλλογές τους προσβάσιμες και στο διαδίκτυο, ώστε να μπορεί ο καθένας να επισκεφτεί την ιστοσελίδα τους και να πληροφορηθεί για τα αντικείμενα και το πολιτιστικό υπόβαθρό τους. Αρκετά από αυτά οργανώνουν on-line ξεναγήσεις, εκπαιδευτικές και άλλες πολιτιστικές δράσεις, δίνοντας τη δυνατότητα σε ανθρώπους που είναι φυσικά, κοινωνικά ή οικονομικά απομακρυσμένοι από το χώρο του Μουσείου να συμμετάσχουν σε αυτές. Έτσι, η τοπική κληρονομιά, υλική και άυλη, διαχέεται ευρέως, εντάσσεται στη σφαίρα της παγκόσμιας και καθίσταται κτήμα και προσωπική ευθύνη όλων.
Εκπαιδευτικά προγράμματα απευθυνόμενα σε παιδιά και όχι μόνο καθώς και άλλες διαδραστικές πρακτικές αναδεικνύουν το Mουσείο σε χώρο έμπνευσης και ψυχαγωγίας. Σεμινάρια, διαλέξεις, ξεναγήσεις και άλλες δραστηριότητες πραγματοποιούνται και για άτομα με αναπηρίες, εθνοτικές μειονότητες καθώς και κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες, επιβεβαιώνοντας για ακόμη μια φορά τον κοινωνικό ρόλο των Μουσείων.
Τα Μουσεία όλου του κόσμου με γνώμονα τον τοπικό πολιτιστικό πλούτο, τον οποίο διαφυλάσσουν και προβάλλουν, επηρεάζουν και τονώνουν την ατομική και συλλογική μνήμη και αναδεικνύονται σε θεματοφύλακες της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Αυτή την αποστολή εκπληρώνει από το 1974 το Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας, αποτελώντας σημείο αναφοράς στο θεσσαλικό χώρο και ένα από τα μεγάλα Mουσεία της χώρας με αντικείμενο το νεότερο ελληνικό πολιτισμό. Με τις συλλογές και τη δραστηριότητά του δίνει στους ξένους, αλλοδαπούς και Έλληνες επισκέπτες το πολιτισμικό στίγμα της περιοχής ενώ παράλληλα συντείνει ώστε οι ντόπιοι να συνειδητοποιήσουν την ταυτότητα και την καταγωγή τους.
Οι συλλογές του αριθμούν σήμερα συνολικά πάνω από 20.000 αντικείμενα που χρονολογούνται από τον 15ο ως τα μέσα του 20ού αι.. Περιλαμβάνουν αντικείμενα αγροτικής καλλιέργειας και κτηνοτροφίας, αστικού βίου, κεραμικής, κοσμικής και εκκλησιαστικής αργυροχρυσοχοΐας, χαλκοτεχνίας, υφαντικής, ενδυμασίες, σταμπωτά, κεντήματα, ξυλόγλυπτα, χαρακτικά και εικαστικά έργα, καθώς και πλούσιο ιστορικό και φωτογραφικό αρχείο.
Μέσα στην πορεία των 37 χρόνων λειτουργίας του, το Μουσείο οργανώνει περιοδικές εκθέσεις με διάφορα θέματα, αναπτύσσει πολυδιάστατο επιστημονικό και ερευνητικό έργο (σεμινάρια, εκδόσεις, συνέδρια, διαλέξεις κ.ά.) και πραγματοποιεί ποικίλες εκπαιδευτικές δράσεις .
Από τις αρχές του 2009 το Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας λειτουργεί σε νέο κτίριο, που έχει συγχρηματοδοτηθεί από το Π.Ε.Π. της Περιφέρειας Θεσσαλίας και το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού. Το κτίριο θεμελιώθηκε το 1992 και ολοκληρώθηκε το 2008. Το νέο Μουσείο, που δεν είναι ακόμη επισκέψιμο για το κοινό, περιλαμβάνει χώρους εκθέσεων, εκπαίδευσης, διοίκησης, εργαστηρίων, αποθηκών, αίθουσες εκδηλώσεων. Οι καινούργιες εγκαταστάσεις προσφέρουν στον επισκέπτη όλες τις σύγχρονες παροχές, προσβασιμότητα για ΑμεΑ, βιβλιοθήκη, αναψυκτήριο, πωλητήριο, κ.ά.
Η επανέκθεση του υλικού, μέρος του οποίου έχει υποστεί εργασίες συντήρησης, επιτελείται βάσει των σύγχρονων μουσειολογικών αντιλήψεων με στόχο τη διαφύλαξη, τη μελέτη και την ανάδειξη της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας της περιοχής μέσα από μία νέα ανθρωποκεντρική ερμηνεία. Η μόνιμη έκθεση διαρθρώνεται κατά θεματικές ενότητες και είναι ενδεδυμένη με σύγχρονα οπτικοακουστικά μέσα και νέες τεχνολογίες. Στην παρούσα φάση αναμένεται να εγκαινιαστούν ο πρώτος όροφος και το δώμα του νέου κτιρίου ενώ σύντομα θα λειτουργήσουν και οι υπόλοιποι εκθεσιακοί χώροι.
Πιο συγκεκριμένα, στον πρώτο όροφο παρουσιάζονται παραδοσιακές και αστικές ενδυμασίες από τη Θεσσαλία (μέσα 19ου - αρχές 20ού αι.) καθώς και εσωτερικά αντιπροσωπευτικών τύπων κατοικιών της Λάρισας και της ευρύτερης περιοχής (19ος - α΄ μισό 20ού αι.), που δίνουν στον επισκέπτη μια γεύση του αστικού και του παραδοσιακού πολιτισμού της Λάρισας και της Θεσσαλίας ευρύτερα. Επιπλέον, αναβιώνουν δύο παραδοσιακά εργαστήρια από την περιοχή Λάρισας, ένα επώνυμο χημείο του 1950 και ένα επώνυμο φαρμακείο (1870) που λειτούργησαν μέσα στην πόλη και αποτέλεσαν σημεία αναφοράς. Τους εκθεσιακούς χώρους του πρώτου ορόφου συμπληρώνει ενότητα αφιερωμένη στην Εκκλησία ως τόπο λατρείας, ως σύνολο αντικειμένων υψίστης χρηστικής και καλλιτεχνικής αξίας.
Περιηγούμενος ο επισκέπτης στο Μουσείο ανέρχεται στο δώμα, όπου εκτίθεται τμήμα της μεγάλης δωρεάς του συλλέκτη Νίκου Κ. Ψημμένου, ομότιμου καθηγητή Ιστορίας της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Σπάνια χαρακτικά έργα, οπτικές καταγραφές των Ευρωπαίων περιηγητών και των εικαστικών καλλιτεχνών από τον ελληνικό χώρο και τη Μικρά Ασία. (15ος-19ος αι.), αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την εποχή.
Σήμερα το Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας είναι πλέον έτοιμο να ανοίξει ξανά τις πύλες του για το κοινό. Έπειτα από πολλές περιπέτειες που καταγράφονται στη δική του ιστορία έφτασε η ώρα των εγκαινίων του, η ώρα που θα ρίξει και πάλι γέφυρες προς το κοινό και θα σηματοδοτήσει μια νέα εποχή με καινούργιες διευρυμένες επιστημονικές και εκπαιδευτικές δράσεις. Σε όλες αυτές τις δυσκολίες το Μουσείο είχε πάντα αρωγούς τις Αρχές της πόλης και το Δήμαρχο κο Κώστα Τζανακούλη που συνέβαλε καθοριστικά στη στήριξή του σε δύσκολες στιγμές και στην έξοδό του από το τέλμα.
Σε μια δύσκολη οικονομικά συγκυρία, ο πολιτισμός αποτελεί το βασικό στοιχείο, στο οποίο αξίζει να επενδύσουμε, το μοναδικό μέσο που θα μας στηρίξει και θα διατηρήσει τη συνοχή και τον προσανατολισμό μας. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η πόλη της Λάρισας είναι τυχερή που σε τούτη ακριβώς τη χρονική στιγμή υλοποιείται το όραμα και έργο ζωής των πρωτεργατών ίδρυσης του Μουσείου, του ζεύγους Γιώργου και Λένας Γουργιώτη: το Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας, εγκαινιάζει επιτέλους το νέο του κτίριο με τη σύγχρονη μουσειολογική οπτική, μέσα από το οποίο θα συνεχίζει να εκπληρώνει την πολυδιάστατη κοινωνική του αποστολή και να διαχέει στην ελληνική και διεθνή κοινότητα το νεότερο ελληνικό πολιτισμό, στη διαχρονικότητα και εξέλιξή του, εγγράφοντας τη Θεσσαλία στον παγκόσμιο χάρτη.
