Από την Ειρήνη Τσιτσιπά
Το πένθος είναι μια κατάσταση στην οποία βρίσκεται ένα άτομο που έχει υποστεί την απώλεια (το θάνατο) ενός αγαπημένου προσώπου. Οι ενήλικες αντιλαμβάνονται και γνωρίζουν καλύτερα τα θέματα σχετικά με την προσωπική απώλεια και τα όρια μεταξύ ζωής και θανάτου, τα παιδιά όμως, χρειάζονται βοήθεια όχι μόνο για να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν το γεγονός αλλά και για να εκφραστούν σε σχέση με αυτό. Ως ενήλικες λοιπόν μπορούμε να έρθουμε πιο κοντά στα παιδιά που πενθούν ώστε να τους παρέχουμε ουσιαστική βοήθεια.
Το πρώτο πράγμα που μπορούμε να προσφέρουμε στα παιδιά είναι να τα ενημερώσουμε με σαφήνεια και με κατανοητό τρόπο για το θάνατο που αντιμετωπίζουν. Μπορούμε να αρχίσουμε τη συζήτηση μιλώντας τους γι΄ αυτά που θέλουν να μάθουν, για αυτά που θέλουν και μπορούν βέβαια να κατανοήσουν. Καλό θα ήταν να ρωτήσουμε και να μάθουμε πώς αντιλαμβάνεται το παιδί αυτή την κατάσταση, ποια είναι τα συναισθήματά του, τι πιστεύει για τον θάνατο, ώστε να του δώσουμε την ευκαιρία να εκφράσει τις αντιλήψεις του αλλά και να καταλάβουμε εμείς πώς να διαχειριστούμε την εξέλιξη της συζήτησης. Αξίζει να αναφερθεί πως δεν υπάρχουν τυποποιημένες απαντήσεις στις διάφορες ερωτήσεις των παιδιών, η επικοινωνία με το παιδί και οι απαντήσεις μας πρέπει να είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες του κάθε παιδιού. Όταν απαντάμε σε παιδιά που ταλανίζονται από ερωτήματα του τύπου… γιατί πέθανε ο μπαμπάς; Τι είναι κηδεία; δεν προσπαθούμε να δώσουμε απαντήσεις που καλύπτουν εμάς αλλά απαντήσεις που θα βοηθήσουν το παιδί να κατανοήσει καλύτερα αυτό που του συμβαίνει.
Ενας άλλος τρόπος συμπαράστασης στα παιδιά που έχασαν κάποιο αγαπημένο πρόσωπο είναι να τα βοηθήσουμε να καταλάβουν τα συναισθήματά τους και τις αντιδράσεις τους. Είναι πολύ σημαντικό για ένα παιδί να αναγνωρίσει πώς νιώθει βαθιά θλίψη, οργή, απόγνωση, αδικία ή οτιδήποτε άλλο σε σχέση με τον θάνατο που αντιμετωπίζει. Μπορούμε να ξεκινήσουμε μια συζήτηση και να μιλήσουμε για τα δικά μας συναισθήματα λ.χ. κι εγώ νιώθω πολύ λυπημένος, έχω έναν κόμπο στο στομάχι και θέλω να κλάψω, εσύ πώς νιώθεις…; Με αυτόν τον τρόπο δίνουμε στο παιδί να καταλάβει πως δεν είναι μόνο του, πως κι άλλοι άνθρωποι νιώθουν το ίδιο και πως είναι πάρα πολύ φυσιολογικό να νιώθει έτσι, παράλληλα το βοηθούμε να εκφράζει τα συναισθήματά του με εποικοδομητικούς και όχι με αυτοκαταστροφικούς τρόπους.
Θα μπορούσαμε επίσης να ενισχύσουμε την προσπάθεια του παιδιού να κρατήσει στη μνήμη του το πρόσωπο που χάθηκε. Αυτό μπορεί να συμβεί δημιουργώντας ένα άλμπουμ με τις φωτογραφίες του εκλιπόντος ή ένα κουτί με τα αντικείμενα του, μπορούν επίσης τα παιδιά αν το θέλουν να γράψουν ένα ποίημα για το άτομο που χάθηκε ή ένα γράμμα ή να φυτέψουν ένα δέντρο για χάρη του, υπάρχουν πολλοί τρόποι που μπορούμε να προτείνουμε στα παιδιά για αυτόν τον σκοπό, θα ήταν όμως καλό να δεχτούμε τον τρόπο που αυτά επιθυμούν.
Οι ενήλικες που συμπαραστέκονται σε παιδιά που πενθούν πρέπει να οπλιστούν με κατανόηση και υπομονή. Πολλές φορές τα παιδιά επαναλαμβάνουν το ίδιο ερώτημα σε διαφορετικές στιγμές και με διαφορετικούς τρόπους, ας μην αποφύγουμε την ευκαιρία για επικοινωνία μαζί του ακόμη και αν δεν είμαστε διαθέσιμοι εκείνη τη στιγμή. Αλλωστε μπορεί να ρωτήσουν κάτι σε ακατάλληλη στιγμή γιατί ίσως φοβούνται την απάντηση. Πίσω από οποιαδήποτε ερώτηση μας κάνουν μπορεί να υπάρχουν βαθύτερες ανησυχίες και προβληματισμοί έστω και αν εκφράζονται έμμεσα, παραδείγματος χάριν όταν το παιδί ρωτά αν πρέπει να πάει στην κηδεία της γιαγιάς δεν ρωτά μόνο για να ακούσει την άποψή μας αλλά και για να εκφράσει και μια αμφιθυμία σχετικά με την διαδικασία της κηδείας, με το τι θα συναντήσει εκεί.
Ας μην ξεχνούμε, πως παρέχουμε ουσιαστική βοήθεια σε ένα παιδί όταν έχει θεμελιωθεί μια σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ μας. Οφείλουμε να είμαστε ειλικρινείς απέναντί τους, αν μας εμπιστεύονται θα έρθουν πιο εύκολα σε μας να εκφράσουν τους φόβους και τις ανησυχίες τους. Το παιδί επιλέγει να θέσει τις δύσκολες ερωτήσεις σε κάποιον που εμπιστεύεται και που γνωρίζει πως θα είναι εκεί να το ακούσει κάνοντας το να νιώθει άνετα χωρίς να το κρίνει για οτιδήποτε, όταν λοιπόν απευθύνεται σε εμάς ένα παιδί πρέπει να αισθανόμαστε πως μας κάνει μεγάλη τιμή. Το να λέμε όμως την αλήθεια σε ένα παιδί δεν σημαίνει πως του λέμε ό,τι γνωρίζουμε επί του θέματος, προσαρμόζουμε τις απαντήσεις μας όχι μόνο σε εκείνα που το παιδί ζητά να μάθει εκείνη τη δεδομένη χρονική στιγμή αλλά και στην ηλικία του και στο επίπεδο εξέλιξής του.
Πολύ χρήσιμο θα ήταν να έχουμε στραμμένη την προσοχή μας στους μη λεκτικούς, στους συμβολικούς τρόπους επικοινωνίας που χρησιμοποιεί το παιδί για να εξωτερικεύσει αυτό που νιώθει. Το παιδί, μέσα από τη συμπεριφορά του, από τις ζωγραφιές του, από το παιχνίδι ακόμα και μέσα από το σώμα του (π.χ. πόνος στο στομάχι) επικοινωνεί συναισθήματα που ίσως δεν μπορεί να εκφράσει λεκτικά. Για παράδειγμα όταν ένα παιδί καταστρέφει ή χτυπά την κούκλα του, μπορεί να δείχνει έντονο θυμό για αυτό που του συμβαίνει, καλό θα ήταν να έχουμε τις κεραίες μας ανοιχτές ώστε να αντιληφθούμε άμεσα τι προσπαθεί να μας επικοινωνήσει και να το βοηθήσουμε.
Μπροστά σε παιδιά που πενθούν οφείλουμε να είμαστε υπομονετικοί, υποστηρικτικοί και όσο περισσότερο γίνεται διαθέσιμοι. Για πολλά παιδιά ο θάνατος ενός κοντινού τους ανθρώπου σημαίνει το τέλος της κάθε ευτυχίας και χαράς, κύριο μέλημα των ενηλίκων είναι να δείξουν στα παιδιά μας η ζωή δεν θα πάψει να είναι ωραία και πως δύσκολες και καλές στιγμές διαδέχονται η μία την άλλη. Μπορούμε να πούμε στα παιδιά… αυτός, αυτή που τόσο σε αγάπησε και τώρα δεν υπάρχει πια, δεν θα ήθελε ποτέ με τον θάνατό του να καταστρέψει ό,τι καλό υπάρχει στη ζωή σου. Αυτός είναι ένας από τους τρόπους που οι ενήλικοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν για να δώσουν στα παιδιά την άδεια που μερικά περιμένουν για να ζήσουν μια ικανοποιητική και παραγωγική ζωή.
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί πως δεν υπάρχουν ούτε οδηγίες ούτε τυποποιημένες απαντήσεις μιλώντας στα παιδιά που πενθούν, το πώς θα συνδιαλεχτούμε μαζί τους είναι κάτι που αποφασίζουμε λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες του κάθε παιδιού ξεχωριστά. Το μόνο σίγουρο είναι πως πρέπει να εγκαθιδρύσουμε μια σχέση εμπιστοσύνης ώστε να νιώθουν ασφάλεια να πουν οτιδήποτε τους απασχολεί σε σχέση με τον θάνατο και τις δυσάρεστες στιγμές που βιώνουν.
Η Ειρήνη Τσιτσιπά είναι 4ετής φοιτήτρια ψυχολογίας στο Α.Π.Θ.
