Από τον Μιλτιάδη Δεληχά
Ο βαρύς εργασιακός φόρτος, η μονοτονία, η εντατικοποίηση, οι υψηλές και αλληλοσυγκρουόμενες απαιτήσεις αλλά και η εκδήλωση περιστατικών εκφοβισμού, παρενόχλησης και βίας στους εργασιακούς χώρους, συνιστούν ψυχοκοινωνικούς κινδύνους που έχουν αρνητικές επιπτώσεις σε οργανισμούς και μεμονωμένα άτομα. Παραδείγματα επιπτώσεων για τον οργανισμό είναι η μείωση της παραγωγικότητας, τα προβλήματα συνεργασίας, η αύξηση των ατυχημάτων και των πρόωρων συνταξιοδοτήσεων. Οι επιπτώσεις σε ατομικό επίπεδο είναι το άγχος, οι καρδιαγγειακές παθήσεις, οι διαταραχές ύπνου και άλλες ασθένειες.
Εκτός από το άγχος, ένας σημαντικός ψυχοκοινωνικός κίνδυνος είναι ο εκφοβισμός στην εργασία, γνωστή και ως φαινόμενο mobbing. Αναλυτικότερα, το mobbing προσδιορίζεται ως: «Εχθρική και μη ηθική επικοινωνία που εκδηλώνεται με συστηματικό τρόπο από ένα ή περισσότερα άτομα εναντίον ενός άλλου ατόμου το οποίο χωρίς υποστήριξη και άμυνα είναι αναγκασμένο να δέχεται τις συνεχείς καταπιεστικές ενέργειες. Οι ενέργειες αυτές γίνονται με μία συχνότητα μάλλον υψηλή (τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα) και για μία μακρά χρονική περίοδο (διάρκεια τουλάχιστον έξι μήνες)». Το mobbing δηλαδή, αναφέρεται στην ψυχολογική βία που χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενες αρνητικές συμπεριφορές από έναν ή περισσότερους εργαζόμενους, προϊστάμενο ή εργοδότη έναντι κάποιου άλλου εργαζομένου ή ομάδα εργαζομένων στοχεύοντας στην αντεκδίκηση, την απειλή, την ταπείνωση και τη διαπόμπευση.
* Εξελικτικά στάδια και παραλλαγές του mobbing
Η εξέλιξη του φαινομένου «mobbing» πραγματοποιείται σε 4 φάσεις:
1η φάση: Καθημερινή διένεξη: Στο εργασιακό περιβάλλον επισημαίνεται μία διένεξη η οποία εκδηλώνεται διαμέσου μίας σειράς φραστικών επιθέσεων ή αστεϊσμών που απευθύνονται προς τον εργαζόμενο (θύμα) με αποτέλεσμα να δημιουργείται αρνητικά φορτισμένο κλίμα. Τέτοιου τύπου διενέξεις, οι οποίες συχνά είναι δύσκολο να επισημανθούν, αν δεν σταματήσουν, μπορούν να λειτουργήσουν ως έναυσμα της ενεργοποίησης της διαδικασίας του «mobbing».
2η φάση: Αρχή του mobbing: Η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από την «ωρίμανση της διένεξης» αφού οι προσβολές γίνονται συνεχείς και συστηματικές, το θύμα σταδιακά απομονώνεται ενώ παράλληλα μειώνεται η αυτοεκτίμησή του. Πολύ συχνά η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από μία κατάσταση χρόνιου άγχους το οποίο εκδηλώνεται με ψυχοσωματικά παθολογικά συμπτώματα και το θύμα αναγκάζεται να καταφύγει σε φαρμακευτική υποστήριξη και απουσίες από την εργασία.
3η φάση: Συμμετοχή της διοίκησης: Η περίπτωση του εργαζομένου (θύμα) κινεί το ενδιαφέρον της διοίκησης η οποία ανησυχεί από τις συνεχόμενες απουσίες του και τη μείωση των επιδόσεών του σε ποιοτικό και ποσοτικό επίπεδο. Ακούγοντας τις αρνητικές γνώμες που κυκλοφορούν στο εργασιακό περιβάλλον για το συγκεκριμένο άτομο, προτιμά να τοποθετηθεί με το μέρος των «διωκτών» μην δίδοντας πίστη στα παράπονα του θύματος. Στη φάση αυτή, το θύμα είναι απομονωμένο, δεν εισακούεται και τις περισσότερες φορές υπόκειται οι περιρρέουσες διαβολές συνεχίζουν να πληθαίνουν.
4η φάση: Αποκλεισμός από την αγορά εργασίας: Είναι η τελική φάση της διαδικασίας η οποία περιλαμβάνει την αποπομπή του θύματος από το εργασιακό περιβάλλον. Η παραίτηση όμως του εργαζομένου είτε αυτή είναι ηθελημένη είτε υποχρεωτική, δεν αποτελεί δυστυχώς για αυτόν την οριστική λύση των δεινών του. Οι συνέπειες της ψυχολογικής βίας που υπέστη, θα παραμείνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα δημιουργώντας στο θύμα μεταβολές της συναισθηματικής του κατάστασης, υπεύθυνες για ένα φάσμα συμπεριφορών όπως: τάση για μετακίνηση σε άλλη θέση εργασίας, ενασχόληση με εργασιακές πρακτικές ήσσονος σημασίας, απέχθεια για την εργασία, μανιοκατάθλιψη, επιθετικότητα, ακόμα και τάσεις αυτοκτονίας.
Το mobbing διαχωρίζεται σε κάθετο και οριζόντιο. Το κάθετο mobbing ή bossing, συνίσταται σε ψυχολογική βία η οποία ασκείται από ένα άτομο το οποίο κατέχει ανώτερη ιεραρχική βαθμίδα σε ένα άλλο κατώτερης βαθμίδας. Οι ενέργειες αυτές μπορεί να είναι άμεσες (να κατευθύνονται στο ίδιο το άτομο) ή έμμεσες (να κατευθύνονται προς το εργασιακό περιβάλλον, την οικογένεια ή τους φίλους του θύματος)και έχουν ως τελικό στόχο την αποπομπή του εργαζομένου από τον συγκεκριμένο χώρο εργασίας. Στις περιπτώσεις που ο θύτης είναι η ίδια η διοίκηση της επιχείρησης, μπορεί να θεωρηθεί ως κατάχρηση εξουσίας και το mobbing μετατρέπεται σε πολιτική της επιχείρησης (στρατηγικό mobbing). Το οριζόντιο «mobbing» συνίσταται στην ψυχολογική βία η οποία ασκείται από έναν ή περισσότερους εργαζόμενους εις βάρος ενός άλλου της ίδιας ιεραρχικής βαθμίδας. Οι αιτίες μπορεί να είναι: ανταγωνισμός, φθόνος, ρατσισμός, τοπικισμός, διαφορετικές πολιτικές απόψεις.
Το mobbing διαχωρίζεται επίσης σε εξατομικευμένο και ομαδικό ανάλογα με το αν η ψυχολογική καταπίεση αφορά αποκλειστικά σε έναν εργαζόμενο ή σε μία ομάδα εργαζομένων αντίστοιχα. Τέλος πρέπει να επισημανθεί ότι κατά την ανάπτυξη των σταδίων του mobbing υπεισέρχονται παράγοντες οι οποίοι αν και δεν έχουν σχέση με το εργασιακό περιβάλλον εν τούτοις επιταχύνουν την εξέλιξή του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ψυχολογική βία που ενδεχομένως ο εργαζόμενος να υφίσταται στο οικογενειακό του περιβάλλον η οποία στην περίπτωση αυτή, δρα ως καταλύτης στην εξέλιξη των διαφόρων σταδίων του mobbing.
* Συνέπειες του mobbing
Το mobbing χαρακτηρίζεται από συμπτώματα, που μπορεί να λάβουν τη μορφή αυξημένων δυσκολιών συνεργασίας, μειωμένης αντοχής στο άγχος, σωματικής δυσφορίας, καταχρήσεων και ψυχολογικών αντιδράσεων. Επίσης, μπορεί να επιφέρει στον εργαζόμενο δυσκολίες στον ύπνο, κατάθλιψη, ανάπτυξη διαφόρων μορφών μανίας, κάποιες φορές έντονη επιθετικότητα, σωματική κόπωση ή/και τάσεις αυτοκτονίας. Η πρώτη συνέπεια του mobbing στο θύμα είναι η απώλεια της ικανότητάς του να εργαστεί και της εμπιστοσύνης στον εαυτό του. Το σημείο αυτό μπορεί να αποτελέσει την εκκίνηση ενός ανερχόμενου σπειροειδούς σχηματισμού συμπτωμάτων (όπως έντονη δυσφορία/άγχος, ευερεθιστικότητα, επιθετικότητα, κόπωση, μανιοκατάθλιψη) που μπορεί να οδηγήσει μέχρι και σε απόπειρα αυτοκτονίας. Η ένταση των συμπτωμάτων μπορεί να ενισχυθεί αν το ήδη αρνητικό εργασιακό κλίμα συνδυαστεί με ενδεχόμενο αρνητικό οικογενειακό κλίμα (διπλό mobbing). Αν δεν σταματήσει η παρενόχληση, δεν ερευνηθούν οι αιτίες που την προκάλεσαν στον εργασιακό χώρο και δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα, υπάρχει ο κίνδυνος τα προβλήματα να γίνουν τόσο σοβαρά ώστε να χρειαστεί μακροχρόνια ιατρική και ψυχοθεραπευτική φροντίδα. To mobbing εκτός από το γεγονός ότι επηρεάζει την ψυχοσυναισθηματική κατάσταση του θύματος μπορεί να αποτελέσει δευτερευόντως και εστία γένεσης προβληματικών καταστάσεων που αφορούν στο σύνολο των εργαζομένων της επιχείρησης. Μελέτες επισήμαναν τη μεγάλη μείωση της παραγωγικότητας στα τμήματα της επιχείρησης όπου εκδηλώθηκαν φαινόμενα mobbing, πέρα από την αύξηση του οικονομικού κόστος που επιφέρουν οι προκαλούμενες ψυχικές διαταραχές αναφορικά με τη διαδικασία εντοπισμού και θεραπείας τους καθώς και ενδεχόμενης πρόωρης συνταξιοδότησης.
* Μέτρα πρόληψης - αντιμετώπισης
Σύμφωνα με την συμφωνία – πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2007), το αυξημένο ενδιαφέρον και η κατάλληλη εκπαίδευση των εργοδοτών μπορεί να μειώσει σημαντικά την πιθανότητα βίας ή παρενόχλησης στην εργασία. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να έχουν μια ξεκάθαρη στάση μη ανοχής απέναντι στη βία. Η στάση αυτή συμπεριλαμβάνει και τον καθορισμό διαδικασιών αντιμετώπισης τέτοιων φαινομένων, π.χ. μεσολάβηση υπεύθυνου και έμπιστου ατόμου (σε διοίκηση και εργαζόμενους) το οποίο μπορεί να παρέχει κατάλληλες συμβουλές και βοήθεια. Μια ολοκληρωμένη στρατηγική διαχείρισης μπορεί να υποστηριχτεί από τα παρακάτω στοιχεία:
1. Όλες οι πλευρές πρέπει να δείξουν μεγάλο ενδιαφέρον για τη διαφύλαξη της αξιοπρέπειας και της ατομικότητας του κάθε εργαζομένου.
2. Καμία λεπτομέρεια δεν πρέπει να αποκαλύπτεται σε πρόσωπα που δεν εμπλέκονται με την υπόθεση.
3. Κάθε παράπονο πρέπει να καταγράφεται και να εξετάζεται λεπτομερώς χωρίς αδικαιολόγητη καθυστέρηση.
4. Όλα τα εμπλεκόμενα μέρη πρέπει να έχουν αμερόληπτη ακρόαση και δίκαιη αντιμετώπιση,
5. Οι ψευδείς κατηγορίες δεν πρέπει να γίνονται ανεκτές και να οδηγούν σε πειθαρχικές ενέργειες.
6. Περαιτέρω εξωτερική βοήθεια μπορεί να είναι θετική.
7. Αν διαπιστωθεί ότι έχει πράγματι συμβεί βία ή παρενόχληση, τότε πρέπει να ληφθούν μέτρα ανάλογα με τον δράστη. Αυτά πρέπει να είναι πειθαρχικά μέτρα στα οποία θα συμπεριλαμβάνεται μέχρι και η απόλυση.
8. Στο θύμα πρέπει να παρασχεθεί βοήθεια και - εφόσον χρειαστεί - επανένταξη.
9. Οι εργοδότες σε συνεργασία με τους εργαζόμενους πρέπει να καθιερώσουν, να αναθεωρούν και να παρακολουθούν την αποδοτικότητα των παραπάνω διαδικασιών για τη διασφάλιση τόσο της πρόληψης όσο και της αντιμετώπισης των εμφανιζόμενων περιστατικών βίας ή παρενόχλησης.
To mobbing, ως επαναλαμβανόμενη, διαρκής και μεθοδική ψυχολογική καταδίωξη που στοχεύει σε απόπειρες εξοστρακισμού εργαζόμενων από το εργασιακό περιβάλλον, αποτελεί μια πραγματικότητα και για τη χώρα μας. Οι πρώτες καταγραφές που αναδεικνύουν την ύπαρξη του φαινομένου, θέτουν και τους πρώτους προβληματισμούς τόσο για την ιατρική και νομική υποστήριξη των θυμάτων, όσο και για τη διερεύνηση και καταπολέμηση των γενεσιουργών αιτιών της παρενόχλησης στους χώρους εργασίας. Η ενίσχυση της στρατηγικής υπέρ της υγείας και ασφάλειας στην εργασία, με τη δημιουργία δημόσιων υποδομών εκτίμησης και πρόληψης των επαγγελματικών κινδύνων, μπορεί να εγγυηθεί μια μακροπρόθεσμη και συστηματική προληπτική δράση. Αυτή θα αποβλέπει και στην καταπολέμηση της κάθε μορφής παρενόχλησης ή ψυχολογικής βίας στους χώρους εργασίας, λαμβάνοντας υπ’ όψη τόσο την ηθική όσο και τη νομική διάσταση του θέματος.
* Ο Δρ. Μιλτιάδης Γ. Δεληχάς είναι μέλος-εκπρόσωπος στην ομάδα εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Επιθεωρητών Εργασίας (SLIC) για τους ψυχοκοινωνικούς κινδύνους στην εργασία.
