* Του Γ. Μπέλτσιου
Τα φαινόμενα των διακρίσεων, του ρατσισμού δεν απαντώνται μόνο στις σύγχρονες κοινωνίες. Από την αρχαιότητα βλέπουμε παραδείγματα διακριτικής συμπεριφοράς έναντι διαφορετικών ομάδων και κοινωνιών. Στη σύγχρονη, βέβαια, εποχή επανέρχονται με διαφορετική διάσταση απ' ό,τι παλιότερα αλλά τα δομικά στοιχεία που τα χαρακτηρίζουν παραμένουν τα ίδια.
Η έννοια του ρατσισμού προέρχεται από το race που σημαίνει φυλή. Ο ρατσισμός αποτελεί την έκφραση (ενεργητική δράση) όλων των ξενοφοβικών σκέψεων, απόψεων, τάσεων που έχει ένα άτομο, ομάδα ή ένα κοινωνικό σύνολο. Αν θελήσουμε να δώσουμε ένα παράδειγμα ρατσιστικής έκφρασης από μία ομάδα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τις συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας που είχαν γίνει από τους γονείς και κηδεμόνες ενός σχολείου σχετικά με το ζήτημα της σημαίας.
Στο συγκεκριμένο παράδειγμα οι γονείς είχαν μια ενεργητική δραστηριότητα (συγκέντρωση έξω από το σχολείο και πικετοφορία) έναντι των νέων κοινωνικών προτύπων μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας.
Θα πρέπει να αναφέρουμε ως ένα ακόμα στοιχείο του ρατσισμού, την συγκριτική διάσταση μεταξύ των ομάδων. Με άλλα λόγια μία ομάδα που εκφράζεται ρατσιστικά αυτοχαρακτηρίζεται ως πλεονασματικά ανώτερη άλλης ή άλλων ομοειδών ομάδων. Ως παράδειγμα μιας άλλης μορφής ρατσισμού θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την ξεπερασμένη πλέον, άποψη περί ανωτερότητας της λευκής φυλής έναντι των υπολοίπων φυλών.
Αν θελήσουμε, τώρα, να δώσουμε ένα πρόχειρο ορισμό του ρατσισμού θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι το φαινόμενο κατά το οποίο μία ομάδα και κάθε μέλος αυτής φέρεται να έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά απλά και μόνο γιατί ανήκουν σ' αυτή την ομάδα ενώ παράλληλα τυγχάνουν διακριτικής μεταχείρισης από άλλη ή άλλες ομοειδείς ομάδες, γι΄ αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά τα οποία φέρονται να έχουν και οι οποίες με αυτό τον τρόπο επιθυμούν να προστατεύσουν την καθαρότητα των ανώτερων στοιχείων που αυτές διαθέτουν ή των προνομίων που απολαμβάνουν.
Ο ρατσισμός δεν είναι ενιαίος αλλά αναλύεται σε πολλά είδη όπως: εθνικός - φυλετικός (είναι η παλιά έκφρασή του για αυτό άλλωστε έχει δώσει την αρχική ονομασία στη λέξη), προέλευσης, χρώματος, φύλου, θρησκευτικής ταυτότητας, οικονομικής επιφάνειας, πολιτικής - ιδεολογικής έκφρασης, σεξουαλικής επιλογής, ηλικίας, φυσικής ικανότητας (ΑμεΑ, οροθετικοί, ασθενείς ψυχικής υγείας κ.λπ.).
Οι λόγοι γέννησης του φαινομένου του ρατσισμού είναι πολλοί. Ενδεικτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε:
-Οικονομικοί λόγοι, π.χ. εκμετάλλευση αλλοδαπών, που αποτελούν φθηνά εργατικά χέρια.
-Έλλειψη παιδείας. Οι απαίδευτοι γίνονται εύκολα θύματα προπαγάνδας. Δεν μπορούν να κρίνουν. Οι επιτήδειοι μπορούν να καλλιεργήσουν στους ανθρώπους αισθήματα κατωτερότητας ή να τους φανατίσουν εναντίον άλλων ομάδων.
-Οικονομικά και πολιτικά προβλήματα μιας κοινωνίας. Η βία, η εγκληματικότητα, η ανεργία δημιουργούν ένταση η οποία εκτονώνεται πάνω στους ξένους που γίνονται τα εξιλαστήρια θύματα.
-Επιθυμία ατόμων και λαών για απόκτηση δύναμης και εξουσίας. Συμφέροντα οικονομικά, εδαφικά, κοινωνικά, πολιτικά
-Ηθική εξαχρείωση. Οι άνθρωποι υιοθετούν ρατσιστικές αντιλήψεις προκειμένου να εκμεταλλευτούν τον συνάνθρωπό τους.
-Κοινωνική διαστρωμάτωση. Ανισότητα στην παροχή ευκαιριών. Η κοινωνική ισότητα είναι περισσότερο θεωρία παρά πρακτική.
-Προκαταλήψεις που δημιουργούνται από την οικογένεια, την παράδοση, από το περιεχόμενο των σπουδών του εκπαιδευτικού μας συστήματος.
-Εθνικιστικά αίτια. Οι μικροί λαοί φοβούνται την αφομοίωσή τους από τους μεγάλους και ισχυρούς και χρησιμοποιούν τον εθνικισμό ως ασπίδα διασφάλισης της ταυτότητάς τους.
Ο ρατσισμός, ως κοινωνικό φαινόμενο συνεπάγεται πολλές συνέπειες δηλαδή: την οικονομική εκμετάλλευση ατόμων και λαών, το άτομο αποδέχεται σκοταδιστικές αντιλήψεις με αποτέλεσμα την παρακώλυση της κριτικής σκέψης. Πνευματική ανελευθερία, όπου υπονομεύεται η δημοκρατική λειτουργία των θεσμών, από την κυριαρχία της αδικίας, αναξιοκρατίας, την περιφρόνηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επίσης,
περιθωριοποιούνται άτομα και ομάδες. Παρεμποδίζεται η δημιουργική τους συμμετοχή στην κοινωνία και η εξέλιξή τόσο των ίδιων όσο και της κοινωνίας.
Στερεί από τους λαούς θύματα του ρατσισμού, την ευκαιρία να αναπτύξουν πολιτισμό στη χώρα διαμονής τους. Κυριαρχεί ο φόβος ανάμεσα στους ανθρώπους και δημιουργείται κοινωνική δυσλειτουργία.
Ποιοι τρόποι προτείνονται για να αντιμετωπιστεί αυτά τα φαινόμενα;
Ένας λαός να έχει Παιδεία. Να κρίνει, να μην πέφτει θύμα προπαγάνδας. Η παιδεία πρέπει να είναι ανθρωπιστική. Η πολιτική ηγεσία να μην ενθαρρύνει ρατσιστικές εκδηλώσεις. Παράλληλα πρέπει να ασκεί υπεύθυνη πολιτική για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, για τους αλλοεθνείς, για τις μειονότητες. Η διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης πρέπει να γίνεται στη σωστή της διάσταση. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι πολιτισμοί αλληλοσυμπληρώνονται και δεν υπάρχουν στεγανά ανάμεσα τους.
Τα Μ.Μ.Ε. πρέπει να μην καλλιεργούν ρατσιστικές αντιλήψεις.
Ο κάθε πολίτης πρέπει να διαθέτει κοινωνική συνείδηση. Να μπορεί να θέτει το συλλογικό καλό πάνω από το ατομικό. Η οικογένεια πρέπει να μην περνάει απαρχαιωμένες ιδέες και προκαταλήψεις στα νεαρά μέλη της. Τέλος, οι Διεθνείς Οργανισμοί από τη μεριά τους μπορούν να επιβάλλουν κυρώσεις , οικονομικές ή διπλωματικές, σε όλους όσους καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και δεν σέβονται την ανθρώπινη υπόσταση του κάθε ατόμου.
Ο ρατσισμός θεωρείται ως θεμελιώδης παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ανθρώπου. Τα άτομα που υφίστανται τις συνέπειες του ρατσισμού ουσιαστικά δέχονται πλήγματα σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και καθημερινότητας.
Από τα «άγρια» παραδείγματα ρατσιστικής αντίληψης και συμπεριφοράς αποτελεί η περίπτωση του Αδόλφου Χίτλερ, ο οποίος κατάφερε με τις ρατσιστικές του αντιλήψεις (φυλετικά προσδιορισμένες) να αιματοκυλίσει σχεδόν όλο τον κόσμο. Αν και επιστημονικά, ανθρωπολογικά αλλά και ηθικά οι αντιλήψεις των ρατσιστών αποδεικνύονται εσφαλμένες, ακόμα και σήμερα δυστυχώς υπάρχουν άνθρωποι που τις ασπάζονται και τις θαυμάζουν.
* Ο Γ. Μπέλτσιος είναι κοινωνικός λειτουργός
