Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
Για τη νέα βασιλική του Αγίου Αχιλλίου που κτίστηκε το 1794 έχουμε περισσότερες πληροφορίες σε σύγκριση με την προηγούμενη που καταστράφηκε βίαια από τους Τούρκους το 1769. Οι πληροφορίες αυτές αφορούν το μέγεθος, τον εσωτερικό διάκοσμο και την αρχιτεκτονική της μορφή και προέρχονται είτε από τις πολλές γραπτές μαρτυρίες Ελλήνων και ξένων περιηγητών, αλλά και από τις εικαστικές αποτυπώσεις που συνοδεύουν τα οδοιπορικά τους. Διασώθηκαν επίσης και φωτογραφικές απεικονίσεις της, οι παλαιότερες από τις οποίες χρονολογούνται πριν από την απελευθέρωση του 1881. Θα αναφέρουμε μερικές χαρακτηριστικές γραπτές μαρτυρίες:
---Ο κτήτορας του ναού μητροπολίτης Διονύσιος Καλλιάρχης σε επιστολή του προς τον επίσκοπο Γαρδικίου Παϊσιο με ημερομηνία 21 Απριλίου 1794, δηλαδή λίγες ημέρες μετά τα εγκαίνια του Αγίου Αχιλλίου, αναφέρει ότι ο νέος αυτός λατρευτικός χώρος ήταν μεγαλύτερος και ομορφότερος του προηγούμενου: «...ούτινος ο θείος σηκός ανεγήγερτο θεία συνάρσει και βοηθεία, εν ευρυχωρία και καλλωνή τινι καθά η φήμη κ’ αυτή παρέδοτο και ούτως έχει αναμφιβόλως»(9).
- Και ο Γεώργιος Αυξεντιάδης-Ζουπανιώτης από τη Ζέμονα της σημερινής Ουγγαρίας, σε επιστολή του στις 24 Ιουλίου 1794 προς τον Κωνσταντίνο Κούμα, ο οποίος διέμενε τότε στη Λάρισα σημειώνει τα εξής: «Υπερεχάρην δια την τελείαν οικοδομήν του εν Λαρίσση ναού του Αγίου Αχιλλίου» (10).
- Ένδεκα χρόνια αργότερα, το 1805, έφθασε στη Λάρισα ο άγγλος περιηγητής Edward Dodwell, ο οποίος, μεταξύ των άλλων, έγραψε στο οδοιπορικό του: «Οι Έλληνες έχουν εδώ μόνον έναν ναό, τον καθεδρικό ναό και ο μητροπολίτης τους έχει για φύλακες δύο Τούρκους τους οποίους παραχωρεί η κυβέρνηση»(11). Όπως αφήνεται να διαφανεί από την περιγραφή, η εκκλησία του Αγίου Αχιλλίου δεν του προξένησε καμία εντύπωση, ενώ αντιθέτως για τα τζαμιά της Λάρισας έχει να πει τα καλύτερα λόγια: «Δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στην Ελλάδα τόσο μεγαλοπρεπή τζαμιά, όσο στη Λάρισα»(12).
- Την ίδια χρονιά (1805) ο W. M. Leake σημειώνει: «Το Επισκοπείο και δίπλα του ο μητροπολιτικός ναός δεν είναι αξιόλογα ούτε για το μέγεθος, ούτε και για τον στολισμό τους. Περικλείονται δε από κάποιον μαντρότοιχο, ο οποίος αποτελεί προστατευτικό μέσον κατά των τουρκικών προσβολών»(13).
- Ο άγγλος ιατρός Henry Holland, ο οποίος επισκέφθηκε τη Λάρισα τον Δεκέμβριο του 1812 είναι πιο περιγραφικός για τον ναό του Αγίου Αχιλλίου, για τον οποίο έγραψε: «Την επομένη που ήταν Κυριακή, είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε τη Θεία Λειτουργία στον ελληνικό μητροπολιτικό ναό, ο οποίος είναι και ο μόνος τόπος χριστιανικής λατρείας στη Λάρισα. Είναι ενωμένος με την κατοικία του αρχιεπισκόπου και βρίσκεται στην ίδια απομονωμένη μ’ αυτήν θέση. Το εσωτερικό του ναού είναι σκοτεινό και καταθλιπτικό, η διακόσμηση στην ουσία επιφανειακή, σε μικρή κλίμακα και χωρίς σπουδαίο αισθητικό αποτέλεσμα»(14).
- Κατά τους χρόνους της ελληνικής Επανάστασης ο ναός βεβηλώθηκε και πάλι από τους Τούρκους. Αυτή την περίοδο επιτάχθηκε δύο φορές από τους κατακτητές κατά το διάστημα 1822-1827 και χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη πυρομαχικών του στρατού τους(15). Έτσι η Λάρισα έμεινε και πάλι για ένα χρονικό διάστημα χωρίς χριστιανικό ναό. Την περίοδο αυτή και συγκεκριμένα το 1823, ο Ιωάννης Λεονάρδος πέρασε από τη Λάρισα, ανέβηκε στον Τρανό Μαχαλά και μας περιγράφει την κατάσταση η οποία επικρατούσε τότε στον ναό όπως την αντιλήφθηκε προσωπικά ο ίδιος: «Εις την εν Λαρίσση διατριβήν μου κατά το έτος 1823, φιλοτιμούμενος δια να ίδω τούτον τον άγιον Ναόν και να προσκυνήσω, εμβήκα εις αυτόν: πλην κατά δυστυχίαν εύρον παρ’ ευχήν μου τούτον τον ιερόν Ναόν μεταμορφωμένον υπό των Οθωμανών εις οπλοφυλάκειον και πυριτοφυλάκειον δια τον μεσολαβούντα τότε πόλεμον. Όθεν φοβούμενος από την αγκαρίαν των Τούρκων, εξήλθον αμέσως χωρίς να δυνηθώ να απολαύσω την ευχήν μου προς ακριβή θεωρίαν του αγίου οίκου τούτου. Αύτη η του ναού μεταμόρφωσις εις οπλοφυλάκειον διήρκεσε περίπου 6 χρόνους, καθ’ όν καιρόν οι εγκάτοικοι της Λαρίσσης στερούμενοι εκκλησίας, ηναγκάζοντο να εκκλησιάζωνται έξω της πόλεως κατά τον ποταμόν εις μίαν με δενδράκια περιφραγμένην εκκλησίαν της αγίας Μαρίνης»(16).
- Το 1839 ο γάλλος αρχαιολόγος Adolphe Napoleon Didron περιηγήθηκε την Ελλάδα, αναζητώντας απαντήσεις σε θέματα τα οποία αφορούσαν την αρχιτεκτονική και την εικονογραφία των χριστιανικών χώρων της θείας λατρείας. Τη Λάρισα επισκέφθηκε στις αρχές Οκτωβρίου και για τον ναό του Αγ. Αχιλλίου αναφέρει τα εξής: «...Η Λάρισα είναι κτισμένη στη δεξιά όχθη του Πηνειού και αποτελεί έδρα μητροπολίτου. Ο καθεδρικός ναός, ο οποίος είναι ο μοναδικός ναός που υπάρχει στην πόλη, δεν παρουσιάζει κάτι το αξιοσημείωτο. Κτίσθηκε το 1795(17) και έχει μεγάλο μήκος, χωρίς όμως θόλους και παράθυρα, ενώ τα τρία κλίτη της χωρίζονται με ξύλινους κίονες»(18).
- Και άλλοι περιηγητές επισκέφθηκαν τη Λάρισα κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Όμως εκείνοι οι οποίοι μας άφησαν στα οδοιπορικά τους κάποια περιγραφικά στοιχεία του ναού, έστω και πενιχρά, είναι λίγοι. Ένας από αυτούς, ο Γάλλος ιερωμένος Raoul de Malherbe αναφέρει το 1843 τα εξής σχετικά: «...το πρωί της επόμενης ημέρας, καθώς επισκεπτόμασταν την Μητρόπολη, η οποία δεν είχε τίποτε το αξιοσημείωτο εκτός από τη φτώχεια της, παρευρεθήκαμε στη Θεία Λειτουργία, την οποία τελούσε κάποιος ιερέας με ξέπλεκα τα μαλλιά, ριγμένα στους ώμους, μέσα στην πιο βαθειά μοναξιά»(19).
- Επίσης και ο J. L. Ussing τρία χρόνια αργότερα, το 1846, είναι και αυτός το ίδιο λακωνικός και απαξιωτικός: «...η Μητρόπολη βρίσκεται στο βόρειο άκρο της πόλεως, πάνω σε έναν μικρό λόφο δίπλα στον Πηνειό. Ο ναός δεν έχει κάτι το αξιοθαύμαστο και η μητροπολιτική κατοικία δεν διαφέρει σε τίποτε από τα άλλα τούρκικά σπίτια»(20).
Η φωτογραφία που συνοδεύει το κείμενο είναι της δεκαετίας του 1890 και εμφανίζει την νοτιοανατολική πλευρά της βασιλικής. Εμπρός διακρίνεται το λιτό καμπαναριό, οικήματα που πιθανόν στέγαζαν το Ελληνικό Σχολείο και μέρος του τοιχίου που περιέκλειε το Ναό με το Επισκοπείο.
(Συνεχίζεται)
(9). Ιωάννης Οικονόμου-Λογιώτατος ο Λαρισαίος, Επιστολαί διαφόρων (1759-1824), φιλολογική παρουσίαση Μ. Μ. Παπαϊωάννου, Αθήνα (1964) σ. 541.
(10). Ιωάννης Οικονόμου-Λογιώτατος ο Λαρισαίος, όπ. π., σ. 20.
(11). Edward Dodwell, A Classical and Topographical Tour through Greece, during the years 1801, 1805 and 1806, London (1819) και Edward Dodwell, Η Λάρισα στις αρχές του 19ου αιώνα, μετ. Τόμης Αλεξόπουλος, επιμ. Dr. Rudiger Schneider Berrenberg, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 21 (1992) σ. 178.
(12). Edward Dodwell, Η Λάρισα όπως αρχές του 19ου αιώνα, όπ. π., σ. 179.
(13). W. M. Leake, Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1805, μετ. Βασίλης Αργυρούλης, σχόλια Κώστας Σπανός, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 40 (2001) σ. 29.
(14). Henry Holland, Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c, during the years 1812, 1813, London (1815) και Henry Holland, Ταξίδι στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία, μετ. Γιώργος Καραβίτης, Αθήνα (1989) 125-126.
(15). Κώδιξ του Αγίου Αχιλλίου, φ. 29ν. Ο Κώδικας αυτός βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη, προέρχεται από τη Συλλογή του Δαμιανού Κυριαζή και φέρει τον αρ. 15. Το 1988 τμήματα του Κώδικα παρουσιάσθηκαν από τον «Όμιλο Φίλων όπως Θεσσαλικής Ιστορίας» και τη «Λαογραφική Εταιρεία Λαρίσης», το σημερινό Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο της πόλης μας. Τα πρακτικά της ημερίδας αυτής κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις «Θετταλός» το 1994 με τον τίτλο «Η Λάρισα της περιόδου 1810 – 1881. Στοιχεία από τον Κώδικα του Ιερού Ναού του Αγίου Αχιλλίου».
(16). Ιωάννης Αναστασίου Λεονάρδος, Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία, εισαγωγή-σχόλια-επιμέλεια Κώστας Σπανός, εκδόσεις «Θετταλός», Λάρισα (1992) σ. 50, υποσημείωση.
(17). Εδώ ο Didron δεν είναι καλά πληροφορημένος. Όπως είδαμε πιο πάνω ο ναός ανοικοδομήθηκε το 1794.
(18). Γρηγορίου Αλέξανδρος, Το ταξίδι του Adolphe Napoleon Didron στη Θεσσαλία (1839), περ. Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 59, Λάρισα (2011) σ. 319.
(19). Raoul de Malherbe, L’ Orient, 1818-1845. Histoire–Politique–Mœurs–ect, Paris (1846) και Raoul de Malherbe, Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1843, μετ. Χριστίνα Polese, επιμ. Gino Polese και Γιώργος Φρέρης, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 49 (2006) σ. 27.
(20). J. L. Ussing, Griechische Reisen und Studies, Kopenhagen (1857) και J. L. Ussing, Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1846, μετ. Τόμης Αλεξόπουλος, σχόλια Κώστας Σπανός, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 42 (2002) σ. 25.
