Η Βασιλική του Καλλιάρχη
Ο ναός του Αγίου Αχιλλίου της ύστερης τουρκοκρατίας
Είχαμε επισημάνει σε προηγούμενο σημείωμα ότι ο Μάϊος είναι για τη Λάρισα ο μήνας του Αγίου Αχιλλίου,γι’ αυτό και στις δύο προηγηθείσες αναφορές μας αναφερθήκαμε σε θέματα που σχετίζονται με τον πολιούχο μας. Θα συνεχίσουμε και σήμερα, περιγράφοντας για πρώτη φορά με πολλές άγνωστες λεπτομέρειες οι οποίες αναδύθηκαν από την ιστορική έρευνα, τον Ιερό Ναό του Αγίου Αχιλλίου της ύστερης τουρκοκρατίας, δηλ. των τελευταίων χρόνων της οθωμανικής κυριαρχίας στη Θεσσαλία.
Στις 12 Ιουνίου 1769 οταπεινός ναός του πολιούχου μας, ο οποίος κτίσθηκε κατά την τουρκοκρατίαστη βορειοδυτική πλευρά του λόφου της ακρόπολης, πυρπολήθηκε από τον φανατικό μουσουλμανικό όχλο της Λάρισας και καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Ήταν η εποχή όπου στον Μοριά είχαν ξεσπάσει «τα Ορλωφικά». Η καταστροφή αυτή του ναού, αντίποινα για τον ξεσηκωμό των Πελοποννησίων με ρωσική παρότρυνση εναντίον του κατακτητή, είχε σαν συνέπεια να μείνει η πόλη χωρίς ευκτήριο οίκο και οι πιστοί στις μεγάλες εορτές και πανηγύρεις να αναγκάζονται να πηγαίνουν και να εκκλησιάζονται σε γειτονικά χωριά.
Αφού πέρασαν οι δύσκολες στιγμές της καταστροφικής μανίας των Τούρκων, οι χριστιανοί κάτοικοι της πόλεως άρχισαν αμέσως να σκέπτονται πως θα εύρισκαν τρόπους να ξανακτίσουν την εκκλησία τους. Το 1776 φαίνεται ότι προσπάθησαν «...να μερεμετίσουν την εκκλησίαν που την είχαν χαλασμένην...», αλλά οι Τούρκοι δεν το ανέχθηκαν. Κατέστρεψαν ότι είχαν πρόχειρα επιδιορθώσει, καθώς και την μητροπολιτική κατοικία και κάποια κελιά του ναού(1). Αργότερα συγκέντρωσαν αρκετά χρήματα και με αυτά προσπάθησαν κατά καιρούς να δωροδοκήσουν ισχυρές προσωπικότητες στην Υψηλή Πύλη, ώστε να δώσουν την άδεια για την ανέγερση του ναού, χωρίς όμως αποτέλεσμα(2). Από επίγραμμα του επισκόπου Τρίκκης Αμβροσίου (1764-1796), το οποίο χαράχθηκε στο εσωτερικό της βασιλικής που θα περιγράψουμε, πληροφορούμαστε ότι ο μητροπολίτης Λαρίσης Μελέτιος Γ΄ Καλλιάρχης, θείος του διαδόχου του στον θρόνο Διονυσίου, προσπάθησε να ανακαινίσει κατά τη διάρκεια της θητείας του τον ναό: «Πάσχισα δι’ ανακαινισμόν με όλας τας δυνάμεις, αλλ’ εις κενόν οι κόποι μου , φεύ! της πολλής δαπάνης»(3).
Τελικά το 1794, είκοσι πέντε περίπου χρόνια μετά την πυρπόλησή του, ο ναός του Αγίου Αχιλλίου ξανακτίζεται ακριβώς στην ίδια θέση με τον προηγούμενο. Προηγήθηκαν επίμονες προσπάθειες και οδυνηρές δοσοληψίες του μητροπολίτου Λαρίσης Διονυσίου Καλλιάρχη(4) με υψηλόβαθμους αξιωματούχους στην Κωνσταντινούπολη, οι οποίες τελικά κατέληξαν στο επιθυμητό για τους χριστιανούς της Λάρισας αποτέλεσμα.
---Ο Ιωάννης Οικονόμου-Λογιώτατος αναφέρεται σχετικά το 1818 γι’ αυτές τις προσπάθειες: «...Οι Λαρσινοί έχουν μίαν μοναχήν εκκλησίαν εις όνομα του αγίου Αχιλλίου. Οι εγκάτοικοι Τούρκοι εις τα 1769 Ιουνίου 12, την είχαν γκρεμνίση. Όθεν οι χριστιανοί εκκλησιάζονταν εις τα περίχωρα, και μ’ όλον όπου πολλαίς φοραίς είχαν πασχίση να την ξανακτίσουν, δεν ημπορούσαν να πάρουν την βασιλικήν άδειαν. Αλλ΄ εις τα 1794, Μαρτίου 5, εις τον καιρόν της Δραγομανίας του Μακαρίτου Πεγζαδέ(5)Γεώργου Μουρούζη μετά βίας πέρνωντάς την με πολλότατα έξοδα και με την Συνδρομήν και επιστασίαν του τότε Μητροπολίτου Λαρίσσης, του τωρινού Εφέσου κυρ Διονυσίου, την έκτισαν πολύν μεγαλήτερην, και ευμορφότερην από την πρώτην» (6).
---Ο Νικόλαος Μάγνης μας διέσωσε μια πολύ ενδιαφέρουσα και παραστατική ενθύμηση, την οποία άντλησε από τα χειρόγραφα του Ιακώβου Βαλβαμά, αρχιμανδρίτηάγνωστων λοιπών βιογραφικών στοιχείων,για την πορεία της ανέγερσης του ναού του Αγίου Αχιλλίου: «1794 Φεβρουαρίου δ΄. ευγήκε το φερμάνι δια την εκκλησίαν της Λαρίσσης του αγίου Αχιλλίου μέσα εις την Κωνσταντινούπολιν. Και ήλθεν ο Τάταρης μέσα εις την Λάρισσαν Φευρουαρίου 26 ημέρα δευτέρα και εδιαβάσθη την πέμπτην εις τας 2 του Μαρτίου. Και έβαλαν θεμέλιον τη Κυριακή εις τας 5 του Μαρτίου, και εδούλευαν ημέρας 36, και ετελείωσαν τη μεγάλη Παρασκευή το βράδυ εις τας 6 του Απριλίου, και εδιάβασαν εις τας 9 ώρας τη αγία και μεγάλη Παρασκευή και το μέγα Σάββατον έγεινε λειτουργία μέσα εις την παντέρημον Λάρισσαν, όπου ήταν 26 χρόνους χωρίς λειτουργία και παραπάνω. Και εδούλευαν υπέρ τους διακοσίους μαστόρους, έξω από τον λαόν που βοηθούσαν»(7). Η περιγραφή αυτή μας υποχρεώνει να αναλογισθούμε πως αντέδρασαν οι χριστιανοί στην επιβεβλημένη από τους κατακτητές ταχεία οικοδόμηση του ναού(8) και τη μεγάλη θέληση, την πίστη στον άγιο και τη σφοδρή επιθυμία που είχαν να αποκτήσουν τη δική τους εκκλησία, τον δικό τους χώρο προσευχής και λατρείας.
Στην εικόνα που συνοδεύει το κείμενο δημοσιεύεται λεπτομέρεια χαρακτικού της γαλλικής εφημερίδας LeMondeIllustreτου 1897, το οποίο εστιάζεται στη βασιλική του Αγίου Αχιλλίου όπως την αποτύπωσε ο ζωγράφος από την περιοχή του σημερινού κηποθέατρου.
(Συνεχίζεται)
(1). Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1453-1881), τόμ. Α΄ Λάρισα, (1996) σ.193.
(2). Σπανός Κώστας, Οι περιπέτειες του ναού του Αγίου Αχιλλίου της Λάρισας, 1769/1770-1827. Θεσσαλικά Σύμμικτα, Πρακτικά Α΄ Επιστημονικής Ημερίδας, Βόλος, 8 Δεκεμβρίου 201, σ. 198.
(3). Ιωάννης Οικονόμου-Λογιώτατος,Ιστορική Τοπογραφία της τωρινής Θεσσαλίας, εισαγωγή-σχόλια-επιμέλεια Κώστας Σπανός, Λάρισα (2005) σ. 87.
(4). Ο Διονύσιος Η΄ ο Καλλιάρχης (1791-1806) διαδέχθηκε στη Λάρισα τον παραιτηθέντα του θρόνου Μελέτιο Δ΄ Καλλιάρχη, ο οποίος ήταν θείος του. Ήταν γόνος επιφανούς οικογένειας της Κωνσταντινούπολης και αρκετά μορφωμένος. Εκτός της ποιμαντικής του δραστηριότητας και της μεγάλης συμβολής στην απόκτηση της απαραίτητης άδειας από τους κατακτητές Οθωμανούς για την ανέγερση του νέου ναού του Αγίου Αχιλλίου, βοήθησε σημαντικά και στην εκπαίδευση των χριστιανών αφού «...ανήγειρε και συνέδραμε το παλαιόν ΕλληνικόνΣχολείον...». Το 1806 μετατέθηκε στη μητρόπολη Εφέσου και το 1821 απαγχονίστηκε στην Κωνσταντινούπολη μαζί με άλλους δύο ιεράρχες, ακριβώς την ημέρα απαγχονισμού του οικουμενικού πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄. Θεωρείται ότι είναι ένας από τους επιφανέστερους μητροπολίτες στο θρόνο της Λάρισας σε όλη τη διάρκεια της επισκοπικής ιστορίας της.
(5). Πεγζαδέ σημαίνει στην τουρκική, παιδί του μπέη.
(6). Ιωάννης Οικονόμου-Λογιώτατος, όπ. π., σ. 83.
(7). Μάγνης Νικόλαος, Περιήγησις ή Τοπογραφία της Θεσσαλίας και Θετταλικής Μαγνησίας και της μεν Θεσσαλίας εν επιτομή, της δε Μαγνησίας εν εκτάσει, εν Αθήναις (1860) σ. 10-11. Προσεκτική παρατήρηση των ημερομηνιών της ενθύμησης οδηγεί σε αναντιστοιχίες. Εάν ο ταχυδρόμος έφθασε στη Λάρισα την Δευτέρα 26 Φεβρουαρίου, τότε η Πέμπτη που διαβάστηκε το διάταγμα ήταν 1 Μαρτίου και η Κυριακή που έβαλαν τα θεμέλια του ναού ήταν 4 Μαρτίου. Αυτό είναι το σωστό και επιβεβαιώνεται από την ημερομηνία της Μ. Παρακευής που ήταν 6 Απριλίου. Επίσης το «εδιάβασαν εις τας 9 ώρας τη αγία και μεγάλη Παρασκευή» εννοεί ότι τελέσθηκε το πρωί της Μ. Παρακευής η ακολουθία των Ωρών που είναι ως γνωστόν εννέα. Τέλος η Λάρισα έμεινε χωρίς την εκκλησία του Αγίου Αχιλλίου επί 25 περίπου χρόνια (Ιούνιος 1769 - Απρίλιος 1794).
(8). Φαίνεται ότι η απαίτηση των Τούρκων για ταχεία ανέγερση του ναού κατά τη χρονική αυτή περίοδο δεν περιορίσθηκε μόνον στη Λάρισα για την ανοικοδόμηση του Αγίου Αχιλλίου. Από τη μελέτη «Ιστορικόν της ανεγέρσεως εν 40 ημέραις του Ιερού Ναού Αγ. Νικολάου Αλμυρού – Θεσσαλίας», την οποία δημοσίευσε το 1960 ο Χρήστος Αναγνώστου, πληροφορούμαστε ότι το 1802 οι κάτοικοι του Αλμυρού κατόρθωσαν με μύριες προσπάθειες να πάρουν την άδεια από την αυτοκρατορική τουρκική κυβέρνηση για να ανοικοδομήσουν την εκκλησία του Αγίου Νικολάου: «...υπό τον απαράβατονόρον, όρον όν έθεσε ο δυνάστης τότε της Θεσσαλίας Αλή πασάς, να συντελεσθή η ανέγερσις εν 40 ημέραις και έξωθεν της πόλεως. Κατά παράδοσιν δε γερόντων, τρεις προύχοντες του τότε Αλμυρού απήχθησαν εις την αυλήν του Αλή πασά ως όμηροι, δια την εκτέλεσιν του έργου αυτού εντός της προθεσμίας των 40 ημερών, ειδ’ άλλως αυτοί μεν οι όμηροι θέλουν κρεμασθή ή αποκεφαλισθή, το δε ημιτελές έργον του ανεγειρομένου ναού θέλει κρημνισθή».
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
