Του Νικόλαου Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
Ο μήνας Μάιος για τη Λάρισα είναι, όπως όλοι γνωρίζουμε, ο μήνας του Αγίου Αχιλλίου. Εδώ και αιώνες στις 15 Μαΐου εορτάζεται μεγαλόπρεπα με θρησκευτικές τελετές η μνήμη του. Πριν μερικά χρόνια ο οργανισμός «Αχίλλεια» με εμπνευστή και πρωτεργάτη τον ιατρό Νίκο Κοντογιάννη και με συμπαραστάτες ένα ικανότατο συμβούλιο αποτελούμενο από ευυπόληπτα άτομα της λαρισαϊκής κοινωνίας, διοργάνωνε παράλληλα ολόκληρο το μήνα Μάιο πολιτιστικές εκδηλώσεις υψηλού επιπέδου. Η στήλη αυτή για να τιμήσει τη μνήμη του πολιούχου της πόλης μας θα αφιερώσει στη σειρά ορισμένα κείμενα από την πλούσια ιστορία του ναού του πολιούχου της, η οποία είναι συνυφασμένη με τις τύχες της Λάρισας.
Στο Σκευοφυλάκιο του μητροπολιτικού μας ναού είναι θησαυρισμένος ένας αργυρός δίσκος μικρών διαστάσεων, χρονολογημένος το 1858. Ο δίσκος αυτός χρησίμευε κατά τις εορτές της Κυριακής της Σταυροπροσκυνήσεως και της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, για την τοποθέτηση των ανθέων. Το κεντρικό του σημείο εμφανίζει αβαθές κοίλωμα. Φέρει σε όλη την έκτασή του σκαλισμένες γεωμετρικές και φυτικές παραστάσεις, ενώ περιφερειακά διακόπτει τη διακόσμηση σε τέσσερα σημεία εκτεταμένη μεγαλογράμματη επιγραφή η οποία έχει ως εξής(1):
+ΟΥΤΟΣ Ο ΑΡΓΥΡΟΣ ΔΙΣΚΟΣ ΤΗΣ ΕΝ ΛΑΡΙΣΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΗΜΩΝ ΑΧΙΛΛΙΟΥ ΚΑΤΕΣΚΕΥΑΣΘΗ ΑΡΧΙ / ΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΟΥ Κ. Κ. ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΕΩΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΡΟΠΕΥΟΝ / ΤΩΝ ΤΩΝ Κ., Κ. ΑΣΤΕΡΙΑΔΟΥ, ΙΩ. ΜΠΡΑΧΟΠΟΥΛΟΥ, Π. ΜΑΡΚΙΔΟΥ, Ν. ΓΕΡΟΓΙΟΚΟΥ, ΜΧ. ΜΕΜΟΥ, Δ. ΑΛΕΚΟΥ, / Α. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Α. ΚΑΛΠΑΚΙΔΟΥ, Α. ΚΩΝΣΤΑΝΤΝΟΥ, Ν. ΦΑΡΜΑΚΙΔΟΥ ΚΑΙ Κ. ΠΕΛΙΤΣΑΙΝΑΣ, 1858 ΜΑΡΤΙΟΥ 1.
Η επιγραφή αυτή μας υπενθυμίζει ότι ο ασημένιος δίσκος του ναού του Αγίου Αχιλλίου κατασκευάσθηκε την 1η Μαρτίου 1858, όταν μητροπολίτης Λαρίσης ήταν ο Στέφανος και επίτροποι του ναού ήταν δέκα ευυπόληπτοι κάτοικοι της Λάρισας και μία γυναίκα, των οποίων αναφέρονται και τα ονόματα.
Ο Μητροπολίτης Στέφανος Β΄ ο Κυδωνιεύς λόγω της καταγωγής του (1853-1870), διαδέχθηκε στον μητροπολιτικό θρόνο της Λαρίσης τον Ανανία (1837-1853). Παρέμεινε στη μνήμη των χριστιανών της εποχής σαν αυστηρός τηρητής του εκκλησιαστικού τυπικού. Ήταν καλλίφωνος και αφοσιωμένος λειτουργός. Στον κώδικα της Ι. Μητροπόλεως Λαρίσης αρ. 1472, στη σελίδα 182 υπάρχει αυτόγραφο σημείωμά του που αναφέρει τα εξής: «Τω χιλιοστώ οκτακοσιοστώ πεντηκοστώ τρίτω έτει, δεκάτη έκτη Νοεμβρίου ημέρα Δευτέρα, Θείω ελέει εχειροτονήθην αρχιερεύς παρά του σεβαστού μοι γέροντος του οικουμενικού πατριάρχου Κυρίω μοι Κω Ανθίμω του από Εφέσου και δια κανονικών ψήφων με απεκατέστησεν εις τον θρόνον της Αγιωτάτης Μητροπόλεως Λαρίσης, κατά δε την 2αν Απριλίου 1854 ημέρα Τετάρτη έφθασα εις την Μητρόπολιν Λαρίσης. Ο Λαρίσης Στέφανος»(2).
Απεβίωσε το 1870 και ενταφιάσθηκε πίσω από το ιερό Βήμα του ναού του Αγ. Αχιλλίου (της Βασιλικής του Καλλιάρχη). Στο μνημείο του επάνω ο διδάσκαλος του ελληνικού Σχολείου του Τρανού μαχαλά(3) Ιωάννης Οικονομίδης-Αρβανίτης είχε αναγράψει επιτάφιο επιγραφή η οποία δεν διασώθηκε γιατί με την κατεδάφιση της Βασιλικής στα τέλη της δεκαετίας του 1890 καταστράφηκε και ο τάφος του, με σκοπό να ανεγερθεί ο προπολεμικός αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής ναός του Αγ. Αχιλλίου
Τα υπόλοιπα αναφερόμενα άτομα είναι εκκλησιαστικοί επίτροποι του ναού του Αγίου Αχιλλίου. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η παρουσία και μιας γυναίκας μέσα στο εκκλησιαστικό συμβούλιο, της Κ. Πελίτσαινας (Πηλίτζη Αικατερίνη), συζύγου του Πηλίτση Κωνσταντίνου, γεγονός πρωτόγνωρο για την εποχή εκείνη. Όλοι αυτοί αναφέρονται στον Κώδικα του Αγίου Αχιλλίου(4) από μία ή και περισσότερες φορές. Ο Κώδικας αυτός, που σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη, αποτελείται από συλλογή εγγράφων τα οποία καταγράφουν κυρίως τη διαχείριση των λογαριασμών του «παγκαρίου» της εκκλησίας του Αγίου Αχιλλίου για χρονικό διάστημα εβδομήντα ετών, δηλαδή μεταξύ 1811 και 1881. Μέσα στις καταγραφές του Κώδικα ξετυλίγονται και αρκετά άγνωστα ιστορικά γεγονότα και στοιχεία που αφορούν τη Λάρισα στον τομέα των συντεχνιών, της εκπαίδευσης, της φιλανθρωπίας και της καθημερινής ζωής του χριστιανικού πληθυσμού της πόλης.
Τα άτομα αυτά για να επιλεγούν από τον μητροπολίτη Στέφανο ως επίτροποι του μητροπολιτικού ναού θα πρέπει να ήταν επίλεκτα μέλη της χριστιανικής κοινότητας ή στελέχη εσναφίων (επαγγελματικών συντεχνιών) της τουρκοκρατούμενης Λάρισας, τα οποία έχαιραν εκτίμησης. Εκτός από τον Κώδικα του Αγίου Αχιλλίου τα άτομα αυτά τα συναντάμε και σε άλλες πηγές.
-Απόγονοι του Δημητρίου Αλέκου έκτισαν αμέσως μετά την απελευθέρωση διώροφη οικοδομή(5) απέναντι από τη νότια πλευρά του ναού του Αγ. Αχιλλίου και ακριβώς δίπλα από την τριώροφη κατοικία του μεγαλοκτηματία Ιωάννη Βελίδη, η οποία υπερείχε στα χαρακτικά και τις φωτογραφίες όλων των κτισμάτων του λόφου και συναγωνίζονταν σε ύψος τα δύο καμπαναριά του ναού.
-Για τον Γερογιόκο (Γερογιώκα) Νικόλαο του Ιωάννη γνωρίζουμε επιπλέον ότι ο Επαμεινώνδας Φαρμακίδης έχει δημοσιεύσει τη διαθήκη του με ημερομηνία 31 Ιουλίου 1864, επικυρωμένη από τον μητροπολίτη Στέφανο(6). Μάλιστα υπογράφουν σαν μάρτυρες και οι αναφερόμενοι στον ασημένιο δίσκο επίτροποι Αθανάσιος Καλπακίδης (ως Καλπάκας) και Μιχαήλ Χατζημέμου.
-Σε πληρεξούσιο έγγραφο του έτους 1855 που υπογράφουν οι κάτοικοι των συνοικιών Αρναούτ και Σαρασλάρ(7) για την κατασκευή του ναού του Αγίου Αθανασίου, εντοπίζουμε και τα ονόματα των Απόστολου Εμμανουήλ και Μίχαλου Χ/Μέμου(8). Και οι δύο ήταν το 1858 επίτροποι στο Άγιο Αχίλλιο, από το 1855 όμως τους βλέπουμε να εργάζονται για την ανέγερση του Αγίου Αθανασίου προφανώς γιατί θα ήταν κάτοικοι των συνοικιών αυτών, οι οποίες πριν λόγω έλλειψης ενοριακού ναού στην περιοχή τους υπάγονταν στον Άγιο Αχίλλιο.
-Ο Νικόλαος Φαρμακίδης πρέπει να ήταν γιατρός. Στις 29 Μαρτίου 1853 διαβάζουμε ότι υπογράφει επιστολή προς τους προύχοντες της Τσαριτσάνης, η οποία υπάρχει στο Αρχείο του Συνεταιρισμού της Ραψάνης και στην οποία περιγράφει την χρησιμότητα του εμβολιασμού κατά την ευλογιάς(9).
(1). Διατηρείται η σύνταξη και η ορθογραφία ως έχει.
(2). Φαρμακίδης Επαμεινώνδας, Η Λάρισα. Από των Μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος ( 1926) σελ. 117-118.
(3). Τρανός μαχαλάς λεγόταν κατά τους τελευταίους χρόνους της τουρκοκρατίας η συνοικία του Αγίου Αχιλλίου, η οποία περιορίζονταν στο λόφο της ακρόπολης και αποτελούνταν ως επί το πλείστον από χριστιανικό πληθυσμό.
(4). Σπανός Κώστας, Τα ονόματα και τα επώνυμα των Λαρισαίων στον Κώδικα του Ναού Άγιος Αχίλλιος (1811-1881), στο: Η Λάρισα της περιόδου 1811-1881. Στοιχεία από τον Κώδικα του Ιερού Ναού του Αγίου Αχιλλίου. Πρακτικά της Ημερίδας του Ομίλου Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας και της Λαογραφικής Εταιρείας Λαρίσης, εν έτει 1988, Δεκεμβρίου 13, εκδόσεις «Θετταλός», Λάρισα (1994), σελ. 111-176.
(5). Ο Γιώργος Γουργιώτης αναφέρει ότι η κατοικία που έκτισε το 1882 ο μητροπολίτης Νεόφυτος λίγα μέτρα νοτιοανατολικά του ναού του Αγίου Αχιλλίου ήταν αργότερα γνωστή στους παλιούς Λαρισαίους σαν κατοικία των αδελφών Αριστείδη Αλέκου. Βλέπε Γουργιώτης Γεώργιος, Σχεδίασμα Μεταβυζαντινής-Νεοελληνικής Ιστορίας του Ναού του Αγίου Αχιλλίου. Ιστορική διαδρομή, Λάρισα (1986) σελ. 12.
(6). Φαρμακίδης Επαμεινώνδας, ό. π. σελ. 277-280.
(7). Αρναούτ μαχαλάς ήταν η σημερινή συνοικία του Αγίου Αθανασίου και Σαρασλάρ μαχαλάς η περιοχή μεταξύ του Αγίου Αθανασίου μέχρι και τη γέφυρα, κατά μήκος της δεξιάς όχθης του Πηνειού.
(8). Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Ο Ναός του Αγ. Αθανασίου, εφ. Ελευθερία, Λάρισα, φύλλο της 8ης Ιανουαρίου 2014.
(9). Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τομ. Β΄, Κατερίνη (2007) σ. 701-702.
