Από τον Κων/νο Αθ. Οικονόμου
ΑΣΤΡΙΚΑ ΣΜΗΝΗ: Αν και αρκετά άστρα γεννιούνται μεμονωμένα, εν τούτοις τα περισσότερα δημιουργούνται κατά ομάδες σχηματίζοντας σμήνη άστρων. Όταν ο Γαλαξίας μας ήταν ακόμη νέος και υπήρχε άφθονο υδρογόνο, τα πρωταρχικά του νεφελώματα δημιούργησαν δεκάδες χιλιάδες άστρα ταυτόχρονα σχηματίζοντας τα λεγόμενα σφαιρωτά σμήνη. Σήμερα όμως τα νεφελώματα δεν είναι τόσο μεγάλα και σχηματίζουν λιγότερα άστρα στα γαλαξιακά σμήνη άστρων. Συνήθως, ένα ανοικτό σμήνος αποτελείται από 50 έως 500 άστρα, ενώ σπανίως μπορεί να φτάνουν τις μερικές χιλιάδες. Ο Ήλιος μας γεννήθηκε σ` ένα παρόμοιο σμήνος. Ένα τέτοιο ανοικτό σμήνος άστρων βρίσκεται στον αστερισμό του Ταύρου και με την πίεση της ακτινοβολίας του έχει εκδιώξει τα αέρια του νεφελώματος, από το οποίο γεννήθηκαν τα άστρα που το αποτελούν. Αυτό το σμήνος ονομάζεται Πλειάδες, που ονοματίστηκαν από τις ομώνυμες κόρες του Ατλάντα και της Πλειόνης, γνωστότερες στον λαό μας με τ` όνομα "Πούλια". Το σμήνος αυτό αποτελείται από εκατοντάδες άστρα ηλικίας 100 μόνο εκατομμυρίων χρόνων, γι` αυτό γύρω τους διακρίνονται ακόμη υπολείμματα του νεφελώματος απ` το οποίο γεννήθηκαν. Το κεντρικό και λαμπρότερο από τ` άστρα του σμήνους, η Αλκυόνη, βρίσκεται σε απόσταση 410 ετών φωτός και είναι 10 φορές μεγαλύτερο και 1000 λαμπρότερο από τον Ήλιο. Ένα παράδειγμα τέτοιας διαδικασίας παρατηρείται και στο "Νεφέλωμα Ροζέτα" (αστερισμός Μονόκερου). Η διάμετρος του νεφελώματος είναι 55 έτη φωτός, έχει υλικά για τη δημιουργία 11.000 άστρων σαν τον Ήλιο και βρίσκεται σε απόσταση 2.600 ετών φωτός από μας. Το νεφέλωμα μοιάζει με στεφάνι. Τα αέρια του νεφελώματος περιβάλουν ένα φωτεινό ανοικτό σμήνος 21 λαμπρών άστρων, καθώς και άλλα μικρότερης φωτεινότητας. Η ακτινοβολία των άστρων του σμήνους αυτού απομάκρυνε τα υπόλοιπα αέρια στο κέντρο του νεφελώματος σχηματίζοντας τη μορφή του στεφανιού. Το λαμπρότερο απ` αυτά, το άστρο "12 Μονόκερου", είναι ένας κιτρινωπός γίγαντας με φωτεινότητα 2.500 ήλιων!
ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΑΣΤΡΩΝ: Τ` άστρα που αποτελούν τα νεαρά αστρικά σμήνη δεν έχουν όλα ίδιο μέγεθος, χρώμα ή λαμπρότητα. Αυτό οφείλεται στη συνολική ποσότητα ύλης που περιέχει τη στιγμή της γένεσής του. Γιατί η ποσότητα της ύλης που έχει το κάθε άστρο, όταν γεννιέται, καθορίζει τη ζωή και το θάνατό του! Οποιαδήποτε όμως κι αν είναι η μάζα τους, τα περισσότερα άστρα στη διάρκεια της αρχικής τους εξέλιξης αντιμετωπίζουν το πρόβλημα μιας μεγάλης περιστροφικής ταχύτητας, που τα εμποδίζει να συμπυκνωθούν και να εξελιχθούν κανονικά. Μερικά, όπως το άστρο Βήτα της Λύρας, περιστρέφονται τόσο γρήγορα κατά τη διάρκεια της δημιουργίας τους, ώστε αναγκάζονται να διαχωριστούν μετατραπόμενα σε σύστημα διπλών άστρων. Συχνά, ορισμένα μεγάλα άστρα δεν κατορθώνουν να ελαττώσουν την περιστροφή τους με απλό “διχασμό” τους, οπότε διαχωρίζονται σε πολλαπλά αστρικά συστήματα. Τρία, τέσσερα, πέντε ή και περισσότερα άστρα αποτελούν ένα τέτοιο αστρικό σύστημα! Τα διπλά και πολλαπλά άστρα είναι συχνότατα στο Σύμπαν (50% των άστρων). Μερικά από τα λαμπρότερα άστρα που βλέπουμε στον ουρανό, παρόλο που φαίνονται μεμονωμένα, αποτελούνται στην πραγματικότητα από δύο ή περισσότερα άστρα. Άλλα πάλι άστρα, όπως ο Ήλιος σχηματίζουν πλανήτες, οι οποίοι με την παρουσία τους ελαττώνουν την περιστροφή του άστρου. Σήμερα αντιλαμβανόμαστε ότι η δημιουργία πλανητικών συστημάτων είναι συνηθισμένο φαινόμενο που συμβαίνει στα αρχικά στάδια γέννησης των περισσότερων άστρων. Το 1983, ο Αστρονομικός Δορυφόρος IRAS, ανακάλυψε έναν δίσκο υλικών γύρω από το άστρο Βέγας της Λύρας σε απόσταση “μόνο” 26 ετών φωτός από μας. Ο Βέγας φαίνεται ως το τρίτο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό, και είναι πολύ νεότερος από τον ήλιο. Ο δίσκος των υλικών που ανακάλυψε ο IRAS εκτείνεται σε μίαν απόσταση 12 δισεκατομμυρίων χιλιομέτρων από το Βέγα. Αυτή η παρατήρηση ήταν η πρώτη απόδειξη για την ύπαρξη στερεών αντικειμένων γύρω από κάποιο άλλο άστρο. Ένα χρόνο αργότερα μία άλλη φωτογραφία του νεότατου άστρου Βήτα στον αστερισμό του Οκρίβαντα, (62 ε.φ. μακριά μας), έδειξε την ύπαρξη παρόμοιου δίσκου υλικών. Ο δίσκος εκτείνεται σε απόσταση 60 δισ. χιλιομέτρων από το άστρο και αποτελείται από παρόμοια υλικά, από τα οποία αποτελούνται και οι πλανήτες μας. Το 1995 έγινε μία ακόμη εντυπωσιακή ανακοίνωση σχετικά με την παρατήρηση ερευνητών στο άστρο 51 του Πήγασου. Το άστρο αυτό βρίσκεται σε απόσταση 42 ετών φωτός, ενώ στο γήινο ουρανό φαίνεται αμυδρά. Παρ` όλα αυτά, είναι της ίδιας κατηγορίας με τον Ήλιο, και μάλιστα πρέπει να έχει έναν τουλάχιστον πλανήτη να περιφέρεται γύρω του. Όλα δείχνουν ότι η δημιουργία πλανητικών συστημάτων είναι συνηθισμένο φαινόμενο που συμβαίνει στα αρχικά στάδια της γέννησης των περισσοτέρων άστρων. Οπότε το Σύμπαν πρέπει να περιλαμβάνει τρισεκατομμύρια τρισεκατομμυρίων πλανήτες! Πολλά λοιπόν από τ` άστρα που βλέπουμε στον ουρανό πρέπει να περιλαμβάνουν γύρω τους πλανήτες σαν του Ήλιου μας. Και όλα αυτά δεν είναι παρά μόνο τα γειτονικά μας άστρα που βρίσκονται στον ίδιο Γαλαξία!
ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΒΕΓΑ: Ο Βέγας, από τους καλύτερα μελετημένους αστέρες, θα είναι ο βόρειος πολικός αστέρας σε 13.727 χρόνια (!), όπως ήταν και το 12.000 π.Χ., λόγω μετάπτωσης των ισημεριών(1). Είναι το πρώτο άστρο μετά τον Ήλιο που φωτογραφήθηκε και καταγράφηκε φασματοσκοπικά (16/7/1850). Είναι εύκολα ορατός τα καλοκαιρινά βράδια μέχρι και τον Νοέμβριο (περνά από το ζενίθ στην κεντρική Ελλάδα) και αποτελεί τη βορειοδυτική κορυφή του λεγόμενου Θερινού Τριγώνου (είναι ο φωτεινότερος αστέρας, ενώ οι άλλοι είναι ο Ντενέμπ και ο Αλτάιρ). Το όνομα Βέγας, προέρχεται από το αραβικό (Al Nasr al) Waki, δηλαδή «ο αετός που ορμά», και αντιστοιχούσε σε ολόκληρο τον αστερισμό. Οι Αιγύπτιοι αποκαλούσαν τον Βέγα, Maat, δηλαδή «αστέρα-όρνιο». Οι αρχαίοι Έλληνες τον αποκαλούσαν Λύρα από το όνομα του όλου αστερισμού. Οι Ρωμαίοι έδιναν τόση σημασία στον Βέγα, ώστε καθόριζαν την έναρξη του φθινοπώρου τους από το γεγονός της δύσεώς του κατά το λυκαυγές(2).
ΔΕΔΟΜΕΝΑ: Ο Βέγας είναι πρότυπο του λευκού αστέρα αφού η κλίμακα της κυανής φωτεινότητας (μεγέθους) B ορίσθηκε ως το 0,00 της κλίμακας δείκτη χρώματος. Η μέση επιφανειακή του θερμοκρασία ανέρχεται στους 9.300 βαθμούς Κελσίου. Είναι σχετικώς νεαρός αστέρας, ηλικίας 450-460 εκατομμυρίων ετών. Πάντως δεν θα “ζήσει” περισσότερο από 1 δισ. έτη συνολικά. Η διάμετρός του είναι τριπλάσια της ηλιακής, αλλά είναι 37 φορές λαμπρότερος από τον Ήλιο και 2,5 φορές από τον Σείριο. Ο Βέγας πλησιάζει το Ηλιακό Σύστημα με ταχύτητα 13,5 χλμ/δευτ. (48.600 χλμ/ω)! Δεν θα κάψει, όμως, τη Γη, αφού δεν κατευθύνεται ακριβώς προς εμάς. Θα έλθει σε μία ελάχιστη απόσταση 17 ε.φ. μετά από 290.000 γήινα έτη, οπότε και θα μας προσπεράσει και θα απομακρυνθεί.
ΠΕΡΙΑΣΤΡΙΚΟΣ ΔΙΣΚΟΣ: Ο Βέγας περιβάλλεται, όπως είπαμε, ακόμα από περιαστρικό δίσκο. Νεότερες έρευνες έδειξαν ότι ο δίσκος έχει ακτίνα AU 120 (λίγο μεγαλύτερος από τη ακτίνα του ηλιακού συστήματος). Πρόσφατες (1998, 2003) έρευνες για υποθετικούς πλανήτες γύρω του δεν απέφεραν οριστικά αποτελέσματα, αν και υπάρχουν ενδείξεις ότι μπορεί να υπάρχουν.
Ο Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου είναι δάσκαλος στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας - συγγραφέας
(1) Στην Αστρονομία η μετάπτωση του άξονα ενός ουράνιου σώματος προέρχεται από τη βαρύτητα και είναι η αργή και συνεχής αλλαγή κατεύθυνσης του άξονά περιστροφής του. Στη Γη η μετάπτωση του άξονα της, και συνεπώς των ισημεριών της, σημαίνει τη διαρκή μετακίνηση της κατεύθυνσής του κυκλικά έτσι ώστε σε 26.000 έτη να συμπληρώνεται μια πλήρης περιφορά.
(2) Λυκαυγές είναι η χρονική περίοδος από της έναρξης της διάλυσης του σκότους μέχρι την ανατολή του ήλιου.
