Από τον Κων/νο Οικονόμου
Αστέρας ή απλανής, ονομάζεται το κάθε ουράνιο σώμα που έχει όλες εκείνες τις ιδιότητες του Ήλιου. Συνεπώς όλοι οι αστέρες είναι Ήλιοι. Κατά την Αστροφυσική κάθε αστέρας είναι ένα λαμπερό αέριο ουράνιο σώμα που παράγει ενέργεια από πυρηνικές αντιδράσεις σύντηξης που συμβαίνουν στον πυρήνα του. Η μάζα κάθε αστέρα είναι μεγαλύτερη από το 8% της μάζας του ήλιου γιατί κάτω από το μέγεθος αυτό οι πιέσεις και οι θερμοκρασίες που αναπτύσσονται στο κέντρο του δεν επαρκούν για να αρχίσουν πυρηνικές συντήξεις. Οι αστέρες γεννιούνται σε νεφελώματα, όταν μία περιοχή καταρρεύσει από το βάρος της. Όταν ο αστέρας είναι αρκετά πυκνός, αρχίζουν οι πυρηνικές αντιδράσεις, καθώς το υδρογόνο μετατρέπεται σε ήλιο μέσω πυρηνικής σύντηξης. Όσο το άστρο κάνει αυτή τη διαδικασία, βρίσκεται στη λεγόμενη Κύρια Ακολουθία. Η εσωτερική πίεση αποτρέπει το άστρο από την κατάρρευση. Όταν τελειώσει αυτή η φάση, αστέρες με μάζα τουλάχιστον 0,4 φορές όσο η ηλιακή μετατρέπονται σε ερυθρούς γίγαντες οι οποίοι παράγουν πλέον βαρύτερα στοιχεία. Στη συνέχεια αστέρες σαν τον ήλιο απομακρύνουν την ατμόσφαιρά τους και μετατρέπονται σε λευκούς νάνους. Αστέρια δέκα ή περισσότερες φορές μεγαλύτερα από τον ήλιο συντήκουν όλο και βαρύτερα στοιχεία, μέχρι να σχηματιστεί σίδηρος. Τότε εκρήγνυνται ως υπερκαινοφανείς (supernova) και το αντικείμενο που μένει είναι απίστευτα συμπυκνωμένο. Αυτά τα αντικείμενα είναι οι αστέρες νετρονίων και οι μαύρες τρύπες.
ΚΑΤΑΝΟΜΗ: Παρατηρώντας τη νύκτα, στον ουράνιο θόλο, τους αστέρες διαπιστώνεται ότι αυτοί δεν κατανέμονται ομοιόμορφα, ενώ παρουσιάζουν κάποια ευδιάκριτα συμπλέγματα τα οποία ονομάζονται αστερισμοί. Οι αστέρες βρίσκονται καταχωρισμένοι σε καταλόγους. Αυτοί παρατηρησιακά κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: 1. Αειφανείς, που παρατηρούνται όλο το 24ωρο, πάνω από τον ορίζοντα. 2. Αφανείς, που παραμένουν όλο το 24ωρο κάτω από τον ορίζοντα και η παρατήρησή τους δεν είναι εφικτή. 3. Αμφιφανείς, που άλλοτε παρατηρούνται και άλλοτε όχι.
ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Από τους αστέρες μόνο μερικές δεκάδες λαμπρότεροι φέρουν ιδιαίτερο όνομα, συνήθως ελληνικής προέλευσης ή αραβικής. Τόσο όμως αυτοί οι αστέρες, όσο και οι άλλοι ορατοί χωρίς τηλεσκόπιο, σε κάθε αστερισμό, έχουν καθορισθεί διεθνώς (ο καθένας) με ένα γράμμα (μικρό) του ελληνικού αλφαβήτου. Το γράμμα α έχει συνήθως ο λαμπρότερος αστέρας του αστερισμού. Έτσι ο Βέγας, ο λαμπρότερος αστέρας του βορείου ουράνιου ημισφαιρίου, στον αστερισμό Λύρα, λέγεται και α Lyr (α Λύρας). Εάν κάποιος αστερισμός έχει περισσότερους από 24 αστέρες τότε μετά τον ω χρησιμοποιούνται τα γράμματα του λατινικού αλφαβήτου. Μετά το τέλος του λατινικού αλφαβήτου χρησιμοποιούνται οι αραβικοί αριθμοί. Οι υπόλοιποι αστέρες, ορατοί μόνο με τηλεσκόπια, αντί ονόματος ονοματίζονται με τον αριθμό που έχουν καταχωρισθεί στους αστρικούς καταλόγους.
ΠΛΗΘΟΣ ΚΑΙ ΟΜΑΔΟΠΟΙΗΣΗ ΑΣΤΡΩΝ: Όλοι πιστεύουμε πως οι αστέρες που είναι ορατοί με γυμνό μάτι είναι άπειροι και ότι θα είναι μάταιη κάθε προσπάθεια καταμέτρησής των. Και όμως, η εντύπωση αυτή είναι εσφαλμένη διότι όλοι οι αστέρες που φαίνονται με γυμνό οφθαλμό είναι 7.107 που κατανέμονται στα μεγέθη 1ο έως 6ο ως εξής: 1ο 20, 2ο 69, 3ο 205, 4ο 473, 5ο 1291 και 6ο 5.049. Ο λόγος αύξησης από μέγεθος σε μέγεθος είναι περίπου 3, δηλαδή ένας αστέρας 1ου μεγέθους είναι 3 φορές πιο λαμπρός από έναν 2ου μεγέθους. Έτσι ενώ το πλήθος των αστέρων που μπορούν να παρατηρηθούν με γυμνό μάτι συνήθως μέχρι 6ου μεγέθους είναι 7.000 περίπου, μέχρι 12ου μεγέθους είναι 4.000.000 και μέχρι 21ου μεγέθους είναι 5.000.000.000! (Κοντά σε πόλεις το όριο ορατότητας είναι μόνο μέχρι το 3ο μέγεθος.) Εκτός από μεμονωμένα αστέρια, ένα σύστημα πολλαπλών αστέρων μπορεί να αποτελείται από δύο ή περισσότερα βαρυτικά συνδεδεμένα αστέρια που περιφέρονται το ένα γύρω από το άλλο. Τα περισσότερα συστήματα αστέρων είναι διπλά (διπλό άστρο). Οι μεγαλύτερες ομάδες άστρων ονομάζονται αστρικά σμήνη. Αυτές κυμαίνονται από χαλαρές αστρικές ενώσεις με μόνο μερικά αστέρια, μέχρι τεράστια σφαιρωτά σμήνη με εκατοντάδες χιλιάδες αστέρια!
ΑΠΟΣΤΑΣΕΙΣ: Τα αστέρια δεν κατανέμονται ομοιόμορφα σε όλο το σύμπαν, αλλά είναι ομαδοποιημένα σε γαλαξίες, μαζί με το διαστρικό αέριο και σκόνη. Ένας τυπικός γαλαξίας περιέχει εκατοντάδες δισεκατομμύρια αστέρια, και υπάρχουν περισσότεροι από 100 δισεκατομμύρια γαλαξίες στο σύμπαν! Μια εκτίμηση του 2010 υπολόγισε ότι τα αστέρια ήταν 300 εξάκις εκατομμύρια (300.000.000.000.000.000.000.000) μόνον στο παρατηρήσιμο σύμπαν. Το κοντινότερο αστέρι στη Γη, εκτός από τον Ήλιο, είναι ο εγγύτατος Κενταύρου, το οποίο απέχει 39.900 δισεκατομμύρια χλμ. από μας, ή 4,2 έτη φωτός μακριά. Δηλαδή, το φως από τον Εγγύτατο χρειάζεται 4,2 χρόνια για να φθάσει στη Γη. Ταξιδεύοντας στην τροχιακή ταχύτητα του διαστημικού λεωφορείου (8 χλμ/δευτ. ή 30.000 χλμ/ω.), θα χρειαστούν 150.000 χρόνια για να φτάσουμε εκεί! Ο πλέον απόμακρος αστέρας που έχει παρατηρηθεί υπολογίζεται πως το φως του (τρέχοντας βεβαίως με την ταχύτητα του φωτός) κάνει περισσότερο από 13 δισεκατομμύρια χρόνια για να φθάσει στη Γη!
ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΑΣΤΕΡΩΝ: Από την αρχαιότητα οι αστέρες καταγράφονται σε ειδικούς σχετικούς καταλόγους (Ουρανομετρία). Η καταγραφή αυτή συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Το πρώτο κατάλογο αστέρων συνέταξε ο Έλληνας αστρονόμος της αρχαιότητας Ίππαρχος ο Ρόδιος. Ο κατάλογος του Ιππάρχου περιελάμβανε 1022 λαμπρούς αστέρες. Οι κατάλογοι αυτοί σήμερα περιέχουν τα ακριβή στοιχεία της θέσης των αστέρων στην ουράνια σφαίρα, του μεγέθους, του δείκτη χρώματος, του φασματικού τύπου, καθώς και άλλα στοιχεία (απόσταση, διαστάσεις, κ.ά.). Βάσει των καταλόγων αυτών και με τη βοήθεια της φωτογραφίας, συντάσσονται ακριβείς χάρτες και άτλαντες ουρανού, στους οποίους σημειώνονται οι θέσεις των αστέρων, καθώς και το οπτικό (φαινόμενο) μέγεθός τους. Οι απλούστεροι χάρτες βεβαίως περιλαμβάνουν μόνο τους λαμπρότερους αστέρες των αστερισμών καθώς και τα γράμματα με τα οποία ονομάζονται. Στους χάρτες αυτούς οι λαμπρότεροι αστέρες με τη μέθοδο της Γραμμοδαισίας συνδέονται με ευθύγραμμα τμήματα, το σύνολο των οποίων και παρουσιάζει το περίγραμμα του αντικειμένου ή ζώου που απεικονίζει ο αστερισμός.
Στο μέλλον, θα ασχοληθούμε με τους βόρειους αστερισμούς.
Ο Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου, είναι δάσκαλος στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας, συγγραφέας
