Eνας σύγχρονος Προμηθέας

Από τον Παύλο Δ. Γιατσιάκη

Όλοι λίγο πολύ γνωρίζουν τη μυθική τριλογία «Προμηθέας πυρφόρος - δεσμώτης - λυόμενος».

Σ’ αυτήν ο επώνυμος τιτάνας συνδέει και συνδράμει τους θνητούς με τη δωρεά της φωτιάς, με τη μεταφορική βέβαια έννοια της γνώσης και της δύναμης που απορρέει απ’ αυτήν. Μετά τους κλασικούς χρόνους μεσολαβούντος του Διαφωτισμού και τηρούμενων των κοινωνικών αναλογιών και αλλαγών, ο μύθος συνοδεύει τον άνθρωπο στη συνεχή πορεία του. Μπορούμε μελετώντας το κυρίαρχο αυτό εξελεκτικό στάδιο, να διακρίνουμε δύο ρεύματα του και αντίστοιχα δύο σημεία πλήρους διαφωνίας των. Πρώτον οι μετριοπαθείς διαφωτιστές ήταν κριτικοί απέναντι στις υπερβολές της Εκκλησίας και των μοναρχιών, δεν έφταναν, όμως, στην αμφισβήτησή τους. Το αντίθετο, με κάποιες μεταρρυθμίσεις τις έβλεπαν ως συνοδοιπόροι της προόδους. Αντιθέτως, οι ριζοσπάστες είχαν ως φιλοσοφική τους αρχή τον ντετερμινισμό «νομοτέλεια» και τον υλισμό. Για τους πρώτους η κοινωνική τάξη, αλλά και ο πλούτος ήταν θεϊκά καθορισμένοι. Η ίδια η έννοια της ηθικής στηριζόταν στους κανόνες της Εκκλησίας και δεν έπρεπε να αποστασιοποιείται από τα θεολογικά κριτήρια. Ο ριζοσπαστικός διαφωτισμός αντιθέτως ενδιαφερόταν για τη μόρφωση των κατώτερων στρωμάτων, γιατί τα ανώτερα την αποκτούσαν σίγουρα. Υπενθυμίζω ότι η γνώση είναι δύναμη. Πέραν αυτού τόνιζαν ότι τη βία στην κοινωνία δεν την προκαλούσαν οι ίδιοι, αλλά οι ιερείς αριστοκράτες και οι μονάρχες που επέμεναν στην αναπαραγωγή της αδικίας. Κι ενώ χρονικά το στάτους αυτής την κοινωνίας απείχε δεκάδες αιώνες από την κλασική τραγωδία, η έννοια του δικαίου και της ηθικής ελάχιστα μετεβλήθη.
Αρκεί να θυμηθούμε την απεύθυνση του Αισχύλου στον δεσμώτη πια τιτάνα! «Προμηθέα, την ασύνταγη μοίρα σου θρηνώ κι απ’ τα μάτια μου αβάστηγο βρύση τρέχει και την όψη βρέχει δάκρυ θερμό. Γιατί ο Δίας με νόμους δικούς του σκληρούς σκληρά και άθεα αυτά κυβερνά και στους πριν τους θεούς με περήφανο χέρι ακουμπάει στον λαιμό τους μαχαίρι!».
Μια τρίτη διαφωνία τους αφορούσε την ερμηνεία της οικονομικής ζωής. Για τους συντηρητικούς ήταν θέσφατα οι νόμοι της αγοράς και κανένας δεν πρέπει να παρέμβει. Αντιθέτως, μια πραγματικά φωτισμένη ηθική φιλοσοφία πρέπει να στοχεύει στους καταπιεσμένους υποστήριξαν οι ριζοσπάστες. Μάλιστα, συμπληρώνω μ’ έναν δομικά καθιερωμένο τρόπο και όχι ελεημοσύνη, γιατί αυτή παραπέμπει στον φαρισαϊσμό. Αλήθεια, πόσο μοιάζει αυτό με τις μέρες μας! Συμπερασματικά και σύμφωνα με τα ανωτέρω, σχηματικά το (πυρ-φωτιά) ως (γνώση-παιδεία) εγγυόταν την πρόοδο των κοινωνιών και όχι η καταγωγή. Στην τελική η ηθική στο κοινωνικό γίγνεσθαι γεννάται από τον Λόγο μόνο, είναι δε οικουμενική ανεξαρτήτως έθνους και θρησκείας. Επιπλέον, η τόσο κομβική λέξη θεός, που ομολογουμένως διατρέχει κάθετα και οριζόντια την εσωτερικότητα του ατόμου και τη φιλοσοφική αναζήτηση, προέρχεται από το ρήμα θεώ (περιτρέχω το βλέμμα), που εν προκειμένο εννοιολογείται στο νοητικό βλέμμα.
Στον διαφωτισμό, λοιπόν, ο άνθρωπος παίρνει ο ίδιος τη θέση του Προμηθέα, σιγά - σιγά και αμφισβητεί τη δεσποτεία της αλήθειας του παραγγέλοντος δημιουργού. Υπήρξε και υπάρχει μια αργή, αλλά σταθερή υποχώρηση του Απόλυτου με τρόπο που ο σκεπτόμενος χρόνος απογυμνώνει τις ψευδαισθήσεις, ξεφλουδίζοντας στρώματα μέχρι να απομείνει κάτι ωμό αδιαμφισβήτητο. Έτσι κι αλλιώς κάθε ρήγμα κάθε αναγέννηση δεν είναι βήμα πίσω, αλλά μια εμβάθυνση! Και ο σημερινός άνθρωπος, ο σύγχρονος Προμηθέας; Βουτηγμένος στην ψηφιακή επικοινωνία εξελίσσεται κι αυτός χωρίς κοινότητα, χωρίς συμβολικές η δεσμευτικές αξίες. Πλέοντας έξω από τις προθύστερες θάλασσές του στον Ωκεανό της αναπόφευκτης παγκοσμιοποίησης, αναλώνεται η «ρευστή» ζωή του σε γρήγορα περάσματα, κλικάροντας συνεχώς στο τάμπλετ του, ίδια υποταγμένες στον καταναγκασμό της επικοινωνίας, της παραγωγής και της κατανάλωσης. Από την άλλη γινόμαστε όλο και λιγότερο πολίτες, γιατί δε συναντιόμαστε στην Εκκλησία του Δήμου συζητώντας τα φλέγοντα θέματα της πόλης, ενώ η ίδια η ζωή είναι η τέχνη της συνάντησης. Τα κεφαλαία γράμματα τονίζουν την ένταση και το βάθος της έννοιας των λέξεων που τροφοδοτούνταν με τη συμμετοχική διαδικασία. Ενώ τώρα όλο και πιο έντονα προβάλλει μια συνέργεια της τεχνολογικής καινοτομίας με την εκάστοτε οικονομική ολιγαρχική καθεστηκυία κατάσταση πραγμάτων σε μια ασέβεια όχι στους θεούς του τραγικού Προμηθέα, ούτε στην ίδια τη γνώση, αλλά στα κοινωνικά προτάγματα: Βλέπε Έλον Μασκ, Τραμπ και τις παρακολουθήσεις στα καθ’ ημάς! Η καινοτομία από μόνη της δεν μπορεί να έχει κοινωνικό πρόσημο. Η τεχνολογική καινοτομία ορίζει κάθε πτυχή της ατομικής και της δημόσιας ζωής σε πλανητικό επίπεδο και από μόνη της δεν είναι ούτε κακή ούτε καλή. Μπορούμε, λοιπόν, να φαντασθούμε τον σημερινό άνθρωπο ως σύγχρονο Προμηθέα ασεβή ή και ευσεβή όχι προς τους θεούς πάντα, όμως, δεσμώτη των τεχνολογικών και κοινωνικών μετατοπίσεων και των τρόπων που οι κοινωνίες μας ορίζουν τα προβλήματα προς επίλυση! Δηλαδή σύγχρονος ο Προμηθέας παραμένει δεσμώτης των κοινωνικών διεργασιών στις οποίες όλοι συμμετέχουμε και διαμορφώνουμε φορές με ενεργητικό, κυρίως, όμως, οι μάζες με παθητικό τρόπο!