Πρωτοχρονιάτικα ήθη και έθιμα (παράδοση - κάλαντα - βασιλόπιτα)

Από τον Απόστολο Β. Ρούντο, εκπ/κό

Η έναρξη του νέου έτους, ως γνωστόν, γιορτάζεται με την πρώτη Ιανουαρίου (Πρωτοχρονιά), ημέρα που είναι αφιερωμένη στον σημαντικότερο Άγιο της Ορθοδοξίας, τον μέγιστο των τριών Ιεραρχών και Οικουμενικό διδάσκαλο, τον Άι Βασίλη.

Ο Άι Βασίλης, σύμφωνα με την παράδοση, δε μας επισκέπτεται απλά ως σοφός διδάσκαλος, αλλά έρχεται ως φιλάνθρωπος που μοιράζει δώρα σ’ όλους και ιδιαίτερα στα παιδιά, ενώ στις πρωτοχρονιάτικες εμφανίσεις του είναι πάντοτε καλοκάγαθος, καταδεκτικός, πονόψυχος και ευεργετικός, όπου σύμφωνα με την παράδοση, τη λαϊκή: «Φέρνει στη μάνα Βάλσαμο, στην κόρη δαχτυλίδι και στην καλή νοικοκυρά φέρνει φουστάνι με κεντήδι».
Τα κάλαντα τα πρωτοχρονιάτικα, τα οποία παλιά λέγονταν τη νύχτα της παραμονής του νέου έτους, κατόπιν συνεχίστηκε να λέγονται το πρωί της παραμονής. Με αυτόν τον τρόπο προανήγγειλαν τον ερχομό του Άι Βασίλη, φορτωμένο με πλούσια δώρα. Έτσι, παριστάνεται ο Άι Βασίλης στο τραγούδι να έρχεται από την άλλη άκρη της γης, από τον παγωμένο και μακρινό Βορρά, άλλοτε σε κάποιο έλκηθρο και άλλοτε πεζοπόρος και ακουμπώντας στο χοντρό ραβδί του, το οποίο -ξαφνικά- πετάει «κλωνάρια» και βγάζει και φύλλα! Αλλού πάλι σε τραγούδι για τα κάλαντα, ο Άι Βασίλης παρουσιάζεται ως «παιδί» και «μαθητής» που κρατάει χαρτί και καλαμάρι, όπως χαρακτηριστικά μας μηνύουν τα λόγια που λένε και τραγουδάνε τα παιδιά, στα κάλαντα για την Πρωτοχρονιά, σχετικά με τον ερχομό του Άι Βασίλη: «…Βαστάει πένα και χαρτί, χαρτί και καλαμάρι, δες και με το παλικάρι. Το καλαμάρι έγραφε και το χαρτί ομίλει, Άγιε μας, Άγιο-Βασίλη. Βασίλη μ’ πόθεν έρχεσαι και πόθεν κατεβαίνεις. Από τη μάνα μ’ έρχομαι και στο σχολειό πηγαίνω…».
Κατ’ αυτόν τον τρόπο και σύμφωνα με έθιμο και την παράδοση, οι νέοι ανήμερα της Πρωτοχρονιάς από το πρωί γύριζαν όλα τα σπίτια του χωριού για να διαλαλήσουν τον ερχομό του Άι Βασίλη, τραγουδώντας τα κάλαντα ή «κόλιντρα», όπως λέγονται αλλιώς.
Η παράδοση και το έθιμο -που και σήμερα επικρατεί- σε πολλά χωριά της Μακεδονίας και κυρίως της Θεσσαλίας, ειδικά σε χωριά της Ελασσόνας, όπως στο Λιβάδι, όπου σύμφωνα με το έθιμο της Πρωτοχρονιάς, ομάδες νέων του χωριού ντυμένοι καρναβάλια, αλλιώς «μπαμπαλιούρια».
Αυτά τα καρναβάλια ήταν άτομα -νέοι συνήθως- πολύ βαριά ντυμένα και με μάσκες για να μην αναγνωρίζονται, φτιαγμένες από γίδινες προβιές και με πλήθος μεγάλων κουδουνιών ζωσμένων στη μέση, που τα χτυπούσαν πολύ δυνατά, που με τους ισχυρούς ήχους των ξόρκιζαν τα κακά πνεύματα, έτσι για να έρθει ευτυχισμένα και με υγεία η νέα χρονιά.
Παράλληλα, στα χέρια κρατούσαν χοντρές πουρναρίσιες γλίτσες, τις λεγόμενες και «τζουμάγιες». Με αυτές πάλι χτυπούσαν έντονα την εξώπορτα για ν’ ανοίξουν οι νοικοκυραίοι, φωνάζοντας και με τον εκκωφαντικό ήχο των κουδουνιών, ως εξής: «Σουρβάσιο» και «κολιντάκοου!» που -αν τολμούσε- ας μην άνοιγε ο νοικοκύρης, μην και του έσπαγαν την πόρτα! Ενώ κερνούσε στην ομάδα ποτά και τσίπουρο για τον ερχομό και το καλό του νέου έτους.
Η βασιλόπιτα και ανήμερα της Πρωτοχρονιάς είναι ένα πολύ διαδομένο έθιμο, το οποίο έχει καθιερωθεί στη χώρα μας στα σπίτια σε χωριά και πόλεις, είναι αυτό της κοπής της πίτας (βασιλόπιτα), ανήμερα της Πρωτοχρονιάς και στη γιορτή του Άι Βασίλη.
Η παράδοση θέλει αυτό το έθιμο ν’ ανάγεται στη Ρωμαϊκή ακόμη εποχή, που γίνονταν τα λεγόμενα και «Σατουρνάλια». Σύμφωνα μ’ αυτό το έθιμο, έκρυβαν ένα χρυσό νόμισμα βαθιά στην πίτα και σε εκείνον που θα τύχαινε το νόμισμα, θα γινόταν και «βασιλιάς»! Όταν αργότερα επικράτησε ο χριστιανισμός και από τα πρώτα κιόλας χρόνια, το έθιμο της βασιλόπιτας και με τοποθέτηση νομίσματος καθιερώθηκε την πρώτη ημέρα του έτους ως καλό σημάδι τη νέα χρονιά, παίρνοντας έτσι το έθιμο τη σημερινή του μορφή, όπου, σύμφωνα με την παράδοση, καθιερώθηκε ως εξής:
Όταν ο Μέγας Βασίλειος ήταν αρχιεπίσκοπος στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, διοικούσε την περιοχή ως Ρωμαίος έπαρχος, ένας πολύ φιλάργυρος και λάτρης του πλούτου, ο οποίος κατέφθασε με την ακολουθία του και περιφερόμενος σε όλη σχεδόν την Καισάρεια, με σκοπό και θέλοντας αυτοπροσώπως να μαζέψει τους φόρους, που, όμως, τόσο δυσβάστακτοι που ήταν, αδυνατούσε να τους συγκεντρώσει.
Τότε ο Ρωμαίος διοικητής απευθυνόμενος στον Μ. Βασίλειο ζήτησε τη μεσολάβησή του και βοήθειά του για το πώς θα μαζέψει τους φόρους! Ο Βασίλειος σκέφτηκε να ζητήσει από την κάθε οικογένεια και εφόσον δε διέθεταν χρήματα, να συγκεντρώσουν από ένα χρυσαφικό ή ασημένιο είδος, για να το προσφέρουν στον έπαρχο, για να καλύψουν με αυτά τους οφειλόμενους φόρους. Κατάπληκτος ο έπαρχος από την οξυδέρκεια και προθυμία του Βασιλείου να τον βοηθήσει, μ’ αυτόν τον τρόπο, ενώ δεν το περίμενε. Έτσι, αποφάσισε να εγκαταλείψει την περιοχή και μάλιστα, χωρίς να πάρει τα συγκεντρωθέντα χρυσά και άλλα είδη. Το πρόβλημα, όμως, του έπαρχου ήταν πώς θα επέστρεφε στον καθένα το δικό τους αντικείμενο;
Τότε ο Μ. Βασίλειος σκέφτηκε και πρότεινε να τοποθετήσουν τα χρυσά και όποια άλλα αντικείμενα μέσα στο αντίδωρο και μοιράζοντάς τους στις εκκλησίες της επισκοπής του, στους πιστούς και στον καθένα χριστιανό όποιο αντικείμενο κι αν έπεφτε. Έτσι, σε ανάμνηση του παραπάνω γεγονότος, η παράδοση τηρείται ακατάπαυστα μέχρι σήμερα γιορτάζουν την Πρωτοχρονιά τον Άι Βασίλη οι χριστιανοί, τηρώντας το έθιμο της βασιλόπιτας με το νόμισμα κατά την κοπή της, για καλή τύχη και Καλή Χρονιά!