Πότε άρχισαν οι πόλεμοι;

Από τον Απόστολο Ζιώγα, βιολόγο

«Τη μέρα που η δύναμη της αγάπης θα
υπερνικήσει την αγάπη της δύναμης,
ο κόσμος θα γνωρίσει την ειρήνη»
Μαχάτμα Γκάντι

Οι άνθρωποι σκοτώνονται μεταξύ τους από τότε που υπήρχαν άνθρωποι. Ωστόσο, ο οργανωμένος πόλεμος φαίνεται ότι δεν γινόταν μέχρι τη Νεολιθική Εποχή, όταν ορισμένες κοινωνίες άρχισαν να ασχολούνται με τη γεωργία και να ζουν σε μόνιμους οικισμούς. Τα αρχαιολογικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι ο νεολιθικός πόλεμος εξελίχθηκε από μικρής κλίμακας συγκρούσεις και σφαγές σε μεγαλύτερες και πιο περίπλοκες συγκρούσεις. Οι πρώτοι άνθρωποι συμμετείχαν σε πόλεμο μόνο με την ευρύτερη έννοια. Στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του είδους μας, θα ήταν πολύ μικρές, μη οργανωμένες, αποκεντρωμένες επιδρομές πολύ παρόμοιες με αυτές που παρατηρούνται στους χιμπατζήδες. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, μια ομάδα ατόμων μπορεί να συναντήσει κάποιον από μια άλλη ομάδα και να τον σκοτώσει.
Πριν από περίπου 12.000 χρόνια, η γεωργία εμφανίστηκε στην Εύφορη Ημισέληνο και η πυκνότητα του πληθυσμού αυξήθηκε ακόμη και σε περιοχές χωρίς καλλιέργειες. Η γεωργία δεν απαιτείται για τον πόλεμο, αλλά σίγουρα τον διευκολύνει. Μέχρι σήμερα, οι ερευνητές δεν έχουν βρει οριστικά στοιχεία ότι ο οργανωμένος πόλεμος χρονολογείται πριν από τη λεγόμενη Νεολιθική Επανάσταση. Ο βασικός πόλεμος είναι γνωστό ότι ξέσπασε αμέσως μετά. Μια μελέτη του 2016 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μια σφαγή έλαβε χώρα πριν από περίπου 10.000 χρόνια κοντά στη λίμνη Τουρκάνα στην Κένυα, με τα θύματα να παρουσιάζουν σημάδια δεμένων χεριών, τραύματα από βέλη και σπασμένα κρανία. Αυτό είναι η πιο αξιόπιστη πρώιμη απόδειξη μιας σφαγής. Αυτοί είναι κυνηγοί-συλλέκτες, αλλά με λίγη αποθήκευση τροφής και πιθανώς χαμηλότερη κινητικότητα. Οι σφαγές απαιτούν περισσότερο συντονισμό και προγραμματισμό από τις επιδρομές και είναι ενδεικτικές ενός πιο σοβαρού πολέμου, πάντως συνήθως τείνουν να συμβαίνουν όταν οι άνθρωποι μεταβαίνουν από τον τρόπο ζωής του κινητού ανθρώπου στον καθιστικό.
Στη σημερινή Γερμανία, μια σφαγή έλαβε χώρα πριν από περίπου 7.000 χρόνια, όταν οι επιτιθέμενοι προφανώς βασάνισαν τα θύματά τους πριν τα σκοτώσουν. Παρόμοιες νεολιθικές σφαγές έχουν αποκαλυφθεί και αλλού στη Γερμανία και την Αυστρία, καθώς και στην Κροατία και τη Γαλλία. Εν τω μεταξύ, οι κάτοικοι της Ιεριχούς, μεταξύ των παλαιότερων πόλεων στον κόσμο, έχτισαν τείχη πόλεων γύρω στο 8.000 π.Χ., φαινομενικά για να κρατήσουν μακριά τους εισβολείς. Τέτοιες νεολιθικές συγκρούσεις υποτίθεται ότι ήταν ένα μείγμα από γρήγορες επιθέσεις ή σύντομες επιδρομές, που γενικά δεν διαρκούσαν περισσότερο από μερικές ημέρες και επηρέαζαν όχι περισσότερα από 20 ή 30 άτομα. Κάποιες μεταγενέστερες νεολιθικές μάχες μπορεί να ήταν πιο περίπλοκες από ό,τι είχε προηγουμένως. Ο ανταγωνισμός των πόρων και η κοινωνική πολυπλοκότητα θα μπορούσαν να αποτελέσουν πηγή έντασης, που ενδεχομένως να κλιμακωθεί σε θανατηφόρα βία. Καθώς προχωρούσε η Νεολιθική, η πρόοδος στη γεωργία μπορεί να συμβαδίζει με την πρόοδο στον πόλεμο. Επειδή έπρεπε να συνεργαστούν για να ποτίσουν τη γη, η ιδέα της συνεργασίας δημιούργησε επίσης στρατούς˙ και, φυσικά, είχαν πολλά να υπερασπιστούν γιατί υπερασπίζονταν τη γεωργική τους γη.
Τα χάλκινα εργαλεία και τα όπλα άρχισαν να αντικαθιστούν τις πέτρινες αιχμές βελών, τις αιχμές δόρατων, τις λεπίδες και τα τσεκούρια στη Μέση Ανατολή και αλλού. Όταν έφτασε η Εποχή του Χαλκού γύρω στο 3.300 π.Χ., οι πρώτοι πολιτισμοί στη Μεσοποταμία και τη Βόρεια Αφρική είχαν αναπτύξει μεγάλους στρατούς με επίσημους ηγέτες, αλυσίδες διοίκησης, ξεχωριστές μονάδες και συστήματα ανεφοδιασμού. Αυτοί οι πολιτισμοί, εγγράμματοι και με καλλιτεχνική κλίση, μπορούσαν να τεκμηριώσουν τις στρατιωτικές τους εκστρατείες. Εκτός Ελλάδας, οι μάχες μεγάλης κλίμακας χρειάστηκαν περισσότερο χρόνο για να φτάσουν στην Ευρώπη. Αλλά γύρω στο 1.200 π.Χ. μια μάχη κατά μήκος του ποταμού Tollense στη Γερμανία περιλάμβανε ίσως 4.000 μαχητές. Στρατοί αναπτύχθηκαν, επίσης, σε μέρη όπως το Περού, το Μεξικό και η Κίνα. Σε όλον τον κόσμο, ο πόλεμος είχε αρχίσει να μοιάζει με αυτό που είναι σήμερα.