Στωικισμός

Από τον Απόστολο Ζιώγα, βιολόγο

Για αιώνες, η αρχαία φιλοσοφία του στωικισμού που ξεκίνησε από την Ελλάδα και εξαπλώθηκε σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αντιμετωπίζονταν λίγο πολύ ως εξαφανισμένη, με τη λέξη «στωικός» να κρέμεται ως ταμπέλα για κάποιον που δεν έχει συναισθηματική διάθεση.

Το τρέχον πολιτικό κλίμα των Ηνωμένων Πολιτειών θυμίζει τους τελευταίους αιώνες π.Χ. στην αρχαία Ρώμη, πατρίδα αξιόλογων Στωικών όπως ο φιλόσοφος Επίκτητος, πρώην σκλάβος, και όπως ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αστάθειας, συμπεριλαμβανομένης της πτώσης της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, ο Στωικισμός βοήθησε τους ασκούμενους του να βρουν κοινότητα, νόημα και ηρεμία. Σήμερα, επίσης, η κοινωνία αντιμετωπίζει ευρέως διαδεδομένα συναισθήματα απομόνωσης, κατάθλιψης και άγχους· εν τω μεταξύ, όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν απαντήσεις εκτός της κυρίαρχης θρησκείας.
Ο αρχαίος στωικισμός είχε ως στόχο να είναι μια ολοκληρωμένη φιλοσοφία που να περικλείει την ηθική, τη φυσική και τη λογική. Ωστόσο, οι περισσότεροι σύγχρονοι Στωικοί επικεντρώνονται κυρίως στην ηθική και συνήθως υιοθετούν τέσσερις στωικές αρχές. Το πρώτο είναι ότι η αρετή είναι το μόνο ή ύψιστο αγαθό, συμπεριλαμβανομένων των βασικών αρετών της σοφίας, της εγκράτειας, του θάρρους και της δικαιοσύνης. Όλα εκτός από την αρετή – συμπεριλαμβανομένου του πλούτου, της υγείας και της φήμης – μπορεί να είναι ωραίο να τα έχεις, αλλά δεν συμβάλλουν άμεσα στην ανθρώπινη άνθηση. Δεύτερον, οι άνθρωποι πρέπει να ζουν σύμφωνα με τη φύση ή τη λογική. Αυτή η αρχή αντανακλά τη στωική πεποίθηση ότι το σύμπαν παρουσιάζει μια λογική τάξη, επομένως πρέπει να ευθυγραμμίσουμε τις πεποιθήσεις και τις πράξεις μας με τις αιώνιες αρχές. Η ζωή σύμφωνα με τη φύση αποκαλύπτει τη διασύνδεση όλων των πραγμάτων, δείχνοντας πώς οι άνθρωποι αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου συνόλου. Τρίτον, ένα άτομο μπορεί να ελέγξει μόνο τις δικές του ενέργειες, όχι εξωτερικά γεγονότα. Ο Επίκτητος διατύπωσε ότι «τα πράγματα στον έλεγχο μας είναι η γνώμη, η επιδίωξη, η επιθυμία, η αποστροφή και, με μια λέξη, όποιες είναι οι πράξεις μας. Πράγματα που δεν βρίσκονται υπό τον έλεγχό μας είναι το σώμα, η ιδιοκτησία, η φήμη, η εντολή και, με μια λέξη, ό,τι δεν είναι οι πράξεις μας». Η τέταρτη αρχή είναι ότι οι σκέψεις για εξωτερικά γεγονότα είναι συχνά η πηγή δυσαρέσκειας ή δυσφορίας, μια άποψη που έχει επηρεάσει τη σύγχρονη γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία. Και πάλι, αυτή η ιδέα προέρχεται απευθείας από τον Επίκτητο: «Οι άνθρωποι δεν ενοχλούνται από τα πράγματα, αλλά από τις αρχές και τις αντιλήψεις που σχηματίζουν για τα πράγματα»!
Συνολικά, αυτές οι αρχές αποτελούν το θεμέλιο του σύγχρονου στωικισμού, ο οποίος στοχεύει να προσφέρει μια συνεκτική φιλοσοφία ζωής. Η ελπίδα του είναι ότι μόλις ο ασκούμενος αποδεχθεί ότι δεν έχει τον πλήρη έλεγχο, θα αρχίσει να χτίζει ανθεκτικότητα και να μειώνει το άγχος. Όχι μόνο κάθε άτομο είναι ο αρχιτέκτονας της συναισθηματικής του ζωής, αλλά οι άνθρωποι μπορούν να διαμορφώσουν τις δικές τους κρίσεις με τρόπους που ευνοούν τη μεγαλύτερη εσωτερική γαλήνη.
Ο Επίκτητος δηλώνει κατηγορηματικά ότι η μελέτη δεν αρκεί, προκειμένου να γίνει ένα άτομο ενάρετο, πρέπει να συνδυάσει τη μελέτη με την πρακτική: «Θεωρητικά, δεν υπάρχει τίποτα που να μας εμποδίζει να επισύρουμε τις συνέπειες όσων μας έχουν διδαχθεί», σημείωσε, «ενώ στη ζωή υπάρχουν πολλά πράγματα που μας βγάζουν εκτός πορείας». Με άλλα λόγια, η φιλοσοφία δεν είναι μόνο μια διανοητική προσπάθεια, αλλά μια πρακτική και πνευματική προσπάθεια, ένας τρόπος ζωής που έχει σχεδιαστεί για να κινήσει τους ασκούμενους προς τη στωική αντίληψη του καλού.
Η εκμάθηση της καλλιέργειας βασικών στωικών αρχών περιλαμβάνει ορισμένες πνευματικές ασκήσεις: για παράδειγμα, η «θέα από ψηλά», ενθαρρύνει τον ασκούμενο να φανταστεί τη ζωή του και ορισμένες καταστάσεις από αυτή την οπτική γωνία, θέτοντας σε προοπτική την ασημαντότητα των σημερινών προβλημάτων του. Μια άλλη είναι η «αρνητική οπτικοποίηση»: η σκέψη της απουσίας κάτι που εκτιμούμε. Αντί να ανησυχεί μήπως χάσει κάτι, ένα άτομο διαλογίζεται σκόπιμα την απουσία του, με σκοπό να καλλιεργήσει την ευγνωμοσύνη και την ικανοποίηση. Μια τρίτη άσκηση είναι το ημερολόγιο για τον προγραμματισμό και την ανασκόπηση της ημέρας κάποιου. Ο στοχασμός σε σκέψεις και πράξεις επιτρέπει έναν πιο αντικειμενικό, ορθολογικό τρόπο να κρίνει κανείς εάν κάποιος ζει σύμφωνα με τις αρχές του.
Μόλις οι ασκήσεις ενσωματωθούν με τη θεωρία, ο στωικισμός μπορεί να γίνει ένας τύπος πνευματικού έργου. Λέει ο Επίκτητος: «Όπως το ξύλο είναι το υλικό του ξυλουργού και ο μπρούντζος του γλύπτη, έτσι και η τέχνη της ζωής έχει ως υλικό τη ζωή του καθενός». Τόσο για τους αρχαίους όσο και για τους σύγχρονους επαγγελματίες, ο στωικισμός είναι κάτι περισσότερο από ένα σύνολο αφηρημένων ιδεών. Είναι ένα σύνολο κατευθυντήριων αρχών που διαπερνούν όλες τις πτυχές της ζωής κάποιου. Ο στόχος είναι η πρόοδος, όχι η τελειότητα, έτσι η εξερεύνηση των στωικών ιδεών μαζί με άλλες ενθαρρύνεται. Σήμερα, υπάρχουν τουλάχιστον τρεις σχετικά ισχυρές στωικές κοινότητες στο Διαδίκτυο: The Daily Stoic, Modern Stoicism και College of Stoic Philosophers. Εφόσον υφίστανται αφιερωμένες κοινότητες, καθοδηγητικά πλαίσια και ξεχωριστές πνευματικές ασκήσεις, οι παραλληλισμοί μεταξύ του στωικισμού και πολλών κυρίαρχων θρησκειών είναι αναμφισβήτητοι. Για τους σύγχρονους ανθρώπους που αναζητούν τέτοια πράγματα, ο στωικισμός μπορεί να χρησιμεύσει ως υποκατάστατο ή συμπλήρωμα της κυρίαρχης θρησκείας. Οι άνθρωποι σήμερα τείνουν να βρίσκουν απίθανες τις αρχικές αντιλήψεις των Στωικών για τη φυσική και τη θεολογία, αλλά εκτός από αυτές τις ιδέες, οι βασικές αρχές του σύγχρονου στωικισμού μπορούν να είναι απολαυστικές σε ανθρώπους που ταυτίζονται με τις σύγχρονες θρησκευτικές παραδόσεις ή με καμία.
Οι αρχαίοι Έλληνες λοιπόν πίστευαν ότι η φιλοσοφία της ζωής είναι κρίσιμη για την ανθρώπινη άνθηση. Χωρίς καθοδηγητικό ήθος, φοβόντουσαν ότι τα άτομα είναι πιθανό να ζήσουν μη δομημένες και μη παραγωγικές ζωές, να επιδιώκουν επιφανειακές απολαύσεις και να αισθάνονται ότι η ζωή τους δεν έχει σκοπό. Ο στωικισμός πρόσφερε έναν δρόμο για κάποιους να ακολουθήσουν – τότε και τώρα.