Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΗΛΑΡΑΣ ΣΤΗ ΛΑΡΙΣΑ-B
Οι συζητήσεις του με τον περιηγητή H. Holland
Την επόμενη ημέρα, Κυριακή βράδυ, βρέθηκαν πάλι μαζίoΙωάννης Βηλαράς και ο άγγλος περιηγητής HenryHolland,στο δείπνο του μητροπολίτη Πολύκαρπου Δαρδαίου(1). Εκεί είχαν την ευκαιρία σε μια μακρά συζήτηση, να αναπτύξουν θέματα γύρω από την προσωπικότητα του αρχαίου ελεύθερου δημοκρατικού πολίτη και του σύγχρονου καταπιεσμένου ραγιά. Μίλησαν για τις επίκαιρες την εποχή εκείνη κατακτήσεις της χημείας και της φυσικής, για μεταφυσικά και ηθικά ζητήματα και στο τέλος ο Άγγλος περιηγητής θαύμασε τις ποιητικές αρετές του συνομιλητή του και δικαιολόγησε απόλυτα τη φήμη που τον συνόδευε. Γράφει σχετικά με τη συζήτηση αυτή ο Holland «Ο Βηλαράς και ο Λουκής Βάγιας δείπνησαν μαζί μας αυτό το βράδυ. Η συζήτηση του πρώτου εξακολουθούσε να διακρίνεται από το ίδιο μίγμα εξυπνάδας και στωικού χιούμορ, το οποίο με είχε εντυπωσιάσει στην πρώτη μας συνάντηση. Μιλώντας για την κατάσταση της σημερινής Αθήνας, ρώτησα αν θα βρίσκαμε εκεί Ακαδημαϊκούς, Στωικούς και Περιπατητικούς. Δεν γνωρίζω ούτε για Ακαδημαϊκούς, ούτε για Στωικούς, είπε ο Βηλαράς, αλλά κάθε Έλληνας είναι σήμερα περιπατητικός! Συζητώντας για τον χαρακτήρα των σημερινών Ελλήνων, έκανε την παρατήρηση:Είναι λαός που το ενδιαφέρον για τον εαυτό τους έχει την πρώτη θέση και μετά έρχεται η θρησκεία… Είπε πως ανάλογα με τις σημερινές πολιτικές τους απόψεις οι Έλληνες κατατάσσονται σε τρεις τάξεις, σύμφωνα με την προσδοκώμενη από τις μεγάλες δυνάμεις βοήθεια. Οι νησιώτες και οι εμπορευόμενοι Έλληνες, καθώς και εκείνοι του Μοριά, είναι προσκολλημένοι στην άποψη της απελευθέρωσης από την Αγγλία. Μια δεύτερη ομάδα στην οποία κατέτασσε πολλούς από τους λόγιους και τους εμπόρους της ηπειρωτικής χώρας, θεωρούσε τις δυνάμεις της Γαλλίας ως το πιο πιθανό μέσο απελευθέρωσης. Ενώ οι χαμηλότερες τάξεις και εκείνοι που παραμένουν συνδεδεμένοι με το ορθόδοξο δόγμα ανυπομονούν να υποδεχθούν τους ομόδοξους Ρώσους ως απελευθερωτές τους. Η διάκριση αυτή είναι ασφαλώς πολύ καλά τεκμηριωμένη. Στη συνέχεια η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από τις αρετές των αρχαίων Ελλήνων. Εδώ ο Βηλαράς έδειξε να γνωρίζει καλά τους αρχαίους συγγραφείς και να αισθάνεται έντονο ενθουσιασμό για τις περασμένες δόξες της χώρας του. Οι αναπόφευκτες συγκρίσεις με τη σημερινή κατάπτωση της Ελλάδας, διακρίνονταν από έναν τόνο μελαγχολίας και σάτιρας, ο οποίος έδειχνε και τον χαρακτήρα του.
Στην πορεία αυτών των συζητήσεων, διαπίστωσα τις πολλές γνώσεις που είχε ο Βηλαράς τόσο στις φυσικές, όσο και στις μεταφυσικές επιστήμες. Έχει τη φήμη, πιστεύω δίκαια, του πρώτου βοτανολόγου στην Ελλάδα. Οι γνώσεις του για την πρόοδο της χημείας έφθαναν μέχρι την πρόσφατη ανακάλυψη των μεταλλικών βάσεων των αλκαλίων… Φαίνεται ότι τον είχαν απασχολήσει πολύ τα θέματα της φυσικής και ηθικής, η ανάπτυξη των οποίων διακρινόταν από τον ίδιο τόνο σατιρικού σκεπτικισμού, που ήταν το γενικό χαρακτηριστικό των απόψεών του… Το ποιητικό ταλέντο του Βηλαρά δεν υστερεί καθόλου σε σχέση με τις λογοτεχνικές και επιστημονικές γνώσεις του και η αξία κάποιων χειρόγραφων ποιημάτων στα ρωμαίικα, του χάρισε μεγάλη αναγνώριση από τους συμπατριώτες του… Είμαι υποχρεωμένος να αποδώσω στον χαρακτήρα του και ένα χαρακτηριστικό που με εξέπληξε και δεν το περίμενα από έναν άνδρα τόσο οξυδερκή και ευφυή. Ήταν μια κάποια αδιαφορία που επέδειξε όσον αφορά στη θέση και την πρόοδο άλλων χωρών, με εξαίρεση κάποιες ερωτήσεις για την πρόοδο της ιατρικής και της χημείας στην Αγγλία… Αποτόλμησα να εκθέσω στον αναγνώστη τα προσωπικά αυτά χαρακτηριστικά, γιατί πιστεύω πως ο Ιωάννης Βηλαράς είναι ένα από τα καλύτερα παραδείγματα Έλληνα λόγιου, πραγματικά ανώτερου από τους περισσότερους συμπατριώτες του σε γνώσεις, ο οποίος χρωματίζει εντονότερα τον χαρακτήρα του. Εν τούτοις όμως παρουσιάζει όλα τα προσδιοριστικά χαρακτηριστικά του λαού αυτού. Η φήμη του είναι πολύ μεγάλη και σε διάφορες περιπτώσεις άκουσα Έλληνες να αναφέρουν το όνομά του με ένα αίσθημα υπερηφάνειας, την οποία μπορούμε να συγχωρήσουμε λόγω της προέλευσής της και να τη δικαιολογήσουμε λόγω των αρετών του αντικειμένου της(2)».
Ο Ιωάννης Βηλαράς ήταν από τους πρώτους ποιητές της νεοελληνικής ιστορίας.Έγραφε στίχους με πολύ μεγάλη ευκολία και αγωνιζόταν για την πνευματική αναγέννηση του ελληνικού έθνους με όλες του τις δυνάμεις.Όπου βρισκόταν, προσπαθούσε να δημιουργήσει φυτώρια ομάδων από διανοούμενους, στους οποίους ανέπτυσσε τις δικές του επαναστατικές γλωσσικές θεωρίες. Στη Λάρισα, κατά τη διάρκεια των τεσσάρων-πέντε χρόνων της παραμονής του φαίνεται ότι δημιούργησε μια παρόμοια ομάδα λογίων. Στην ομάδα αυτή είχε προσχωρήσει και ο δικός μας Ιωάννης Οικονόμου Λογιώτατος ο Λαρισσαίος. Όπως αναφέρει σε διάφορες επιστολές του ο τελευταίος, θεωρεί τη γνωριμία του με τον Βηλαρά ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής του(3). Αποδέχθηκε τις ιδέες του δημοτικισμού, εγκαταλείποντας την αρχαΐζουσα γλώσσα, όμως δεν ακολούθησε τις ριζοσπαστικές καινοτομίες της «ρομεηκης γλοσας». Το πόσο μεγάλη ήταν η επίδραση που είχε ο Βηλαράς στη συγκρότηση της προσωπικότητας του Ιωάννη Οικονόμου, αλλά και το πόσο συνέβαλε στην έντονη πνευματική κίνηση που εμφανίσθηκε στη Λάρισα την περίοδο εκείνη, αποδεικνύεται από μια επιστολή του Οικονόμου-Λογιωτάτου που έστειλε στον φημισμένο ιατροφιλόσοφο τον Μάρτιο του 1818, όταν είχε φύγει από τη Λάρισα και είχε εγκατασταθεί στα Ιωάννινα. Γράφει μεταξύ άλλων ο Λογιώτατος: «… Η εξοχότης σου όμως νοιώθεις την κλίσιν, και την όρεξιν όπου έχω προς το υποκείμενόν σου δια ταις πολλαίς καλωσύναις, όπου απήλαυσα. Και που να εύρω άλλον Βηλαράν, ιατρόν, διδάσκαλον, συμβουλάτορα, καλοθελητήν μου; Επειδή, ας αφήσω όλα τα άλλα, όταν ενθυμηθώ την ολοϋστερινήν ομιλίαν όπου είχαμεν κάμη εις τον Τούρναβον, μ’ έρχεται να πιστεύσω, ότι είχ’ αξιωθή ν’ ακούσω τον Σωκράτην. Τώρα όλα τα υστερήθηκα και με φαίνεται, ότι εις τούτην την παλαιολάρισσαν, να ευρίσκομαι ωσάν εις την Σιβηρίαν…(4)».
Μετά από παραμονή τεσσάρων ημερών στη Λάρισα ο Holland επισκέφθηκε περιοχές της Μακεδονίας και έπειτα από ένα ακριβώς μήνα, στις 19 Δεκεμβρίου ξαναβρέθηκε στη Λάρισα. Είχε υποσχεθεί στον Βελή πασά να τον επανεξετάσει ιατρικά και κράτησε την υπόσχεσή του. Και στη νέα αυτή επίσκεψή του στη Λάρισα, είχε την ευκαιρία και μάλιστα επεδίωξε να συναντήσει για τελευταία φορά τον Έλληνα Ιωάννη Βηλαρά που τόσο τον είχε εντυπωσιάσει. Ας δούμε πως περιγράφει ο Holland τη αποχαιρετιστήρια αυτή συνάντηση. « Πέρασα το βράδυ αυτό μαζί με τον Βηλαρά στο σπίτι του και κάθισα εκεί έως αργά. Για ένα διάστημα η συζήτηση στράφηκε σε μεταφυσικά θέματα και κυρίως στο παλιό δόγμα για την ανυπαρξία της ύλης. Ο Βηλαράς, ως συνήθως, ήταν δύσπιστος, αλλά τα επιχειρήματά του έδειχναν μεγάλη ευφυΐα και βαθιά γνώση των πιο σημαντικών πολεμίων αυτού και άλλων σχετικών θεωριών. Τον βρήκα ακόμα γνώστη του ονόματος και της φιλοσοφίας του Hume(4). Αυτή ήταν η τελευταία φορά που έβλεπα τον Βηλαρά και δεν είχα καθόλου συνηθισμένες τύψεις, που άφηνα ένα άνδρα τόσο προικισμένο από τη φύση και τόσο διαποτισμένο από βαθιά μόρφωση και παιδεία, ο οποίος όμως ήταν μοιραία καταδικασμένος να σπαταλήσει τη ζωή του στην πληκτική και δουλική υπηρεσία ενός τούρκικου Σεραγιού».
Η τελευταία αυτή παράγραφος του κειμένου του Holland αποδεικνύει την βαθιά ενδοσκόπηση που επιχειρεί στον χαρακτήρα και την προσωπικότητα των ατόμων που γνωρίζει στο ταξίδι του και επί πλέον το γεγονός ότι μερικοί Έλληνες, αν και για χρόνια υπόδουλοι, δεν έπαψαν είναι ανήσυχοι στοχαστέςκαι προοδευτικοί άνθρωποι.
-------------------------------------------------
(1). Είναι γνωστός ως Πολύκαρπος Μπιθικούκης ο Δαρδαίος (1811-1818 και 1920-1921). Η θητεία του στη Λάρισα υπήρξε περιπετειώδης. Τον Σεπτέμβριο του 1821 καρατομήθηκε από τον Μαχμούτ πασά Δράμαλη. Η προτομή του στολίζει το πάρκο βόρεια του σημερινού μητροπολιτικού ναού του Αγ. Αχιλλίου.
(2). Στο σημείο αυτό οι κρίσεις του Holland για τον Βηλαρά διαφοροποιούνται ως ένα βαθμό. Ξεχνάει φαίνεται ότι συνομιλεί με υπόδουλο και ανελεύθερο άτομο.
(3). Ιωάννης Οικονόμος-Λογιώτατος, Ιστορική τοπογραφία της τωρινής Θεσσαλίας (1817), εισαγωγή-σχόλια-επιμέλεια Κώστας Σπανός, Λάρισα (2005) σ. 11.
(4). Ιωάννης Οικονόμου Λαρισσαίος, Επιστολαί Διαφόρων, μεταγραφή-παρακολούθηση-πρόλογος Γιάννη Α. Αντωνιάδη, φιλολογική παρουσίαση-μελέτη-πίνακες Μ. Μ. Παπαϊωάννου, Αθήνα (1964) σ. 327.
(5). Ο DavidHume (1711-1776) ήτανσκωτσέζος ιστορικός, φιλόσοφος, οικονομολόγος και δοκιμιογράφος, μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας.Το σημαντικότερο φιλοσοφικό του έργο είναι το τρίτομο, Πραγματεία για την Ανθρώπινη Φύση, που εκδόθηκε στα 1739-40. Σ’ αυτό είναι ενσωματωμένη όλη η ουσία της βαθυστόχαστης σκέψης του.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
