Επιστήμη του Αστικού Σχεδιασμού

Από τον Απόστολο Ζιώγα, βιολόγο

Κάποτε, ο πρωτοπόρος πολεοδόμος Γουίλιαμ Γουάιτ επιφορτίστηκε από την πόλη της Νέας Υόρκης με το έργο να ξετυλίξει τα μυστήρια του δημόσιου χώρου. Γιατί κάποιοι χώροι προσελκύουν πλήθη χαρούμενων επισκεπτών, ενώ άλλοι στέκονται άγονοι και άδειοι; Μετά από έρευνα λοιπόν, έκανε μια σειρά από απλές και εύκολα εφαρμόσιμες συστάσεις που σύντομα η πόλη κωδικοποίησε στους δημοτικούς κώδικες δόμησης. Σήμερα, οποιοσδήποτε επισκέπτης στη Νέα Υόρκη μπορεί να βρει πολλά πράγματα για να παραπονεθεί, αλλά η ευρεία διαθεσιμότητα και οι ελκυστικές ανθρώπινες δυνατότητες των πολλών δημόσιων χώρων της πόλης δεν είναι πιθανό να είναι μεταξύ αυτών. Η θεώρηση του Whyte ήταν ότι ο τρόπος για να απαντήσει κανείς σε σημαντικά ερωτήματα σχετικά με το πώς να χτίσει μια εμπορική και ψυχολογικά υγιή πόλη βρισκόταν στην προσεκτική παρατήρηση, τη συλλογή δεδομένων και τη δημιουργική ικανότητα να παραμερίζεις τις προκαταλήψεις. Το βιβλίο του Whyte The Social Life of Small Urban Spaces, και η ταινία μικρού μήκους που βασίζεται σε αυτό το έργο, είναι τόσο φρέσκα και διορατικά τώρα όσο και την ημέρα που εμφανίστηκαν, και απαιτείται ανάγνωση και προβολή για κάθε σπουδαστή αστικής συμπεριφοράς.
Αν θέλουμε επομένως να μάθουμε πώς να κάνουμε μια καλύτερη πόλη, χρειάζεται παρατήρηση και μέτρηση, εφαρμόζοντας ό,τι είναι γνωστό από τις ανθρωπιστικές επιστήμες σε αυτές τις μετρήσεις ούτως ώστε να οικοδομήσουμε μια ψυχολογικά θεμελιωμένη άποψη της σχέσης μεταξύ του φυσικού σχεδιασμού μιας πόλης και του τι θα συμβαίνει εκεί.
Αυτό που έχει αλλάξει δραματικά είναι το σύνολο των εργαλείων που είναι διαθέσιμα σε όσους θα κατανοούσαν τη λεπτομερή λειτουργία του αστικού βασιλείου. Τώρα μπορούμε να πάμε πολύ πέρα από τις απλές παρατηρήσεις της απροκάλυπτης συμπεριφοράς των κατοίκων των πόλεων. Μπορούμε να κοιτάξουμε μέσα στο σώμα και το μυαλό όσων κατοικούν σε αστικούς χώρους, αφού είναι εφικτό να μετρήσουμε την καρδιά τους που χτυπάει, αλλά και την κατάσταση του αυτόνομου νευρικού τους συστήματος καθώς αντιδρούν σε διεγερτικά και αγχωτικά γεγονότα. Μπορούμε επίσης να μετρήσουμε τα εγκεφαλικά τους κύματα. Μπορούμε, εάν είμαστε πρόθυμοι να μεταφέρουμε ειδικά σχεδιασμένες εφαρμογές στα κινητά μας τηλέφωνα, να καταγράψουμε την τοποθεσία και τις κινήσεις μας, αλλά και τις διαθέσεις, τα ενδιαφέροντα και τα μοτίβα σκέψης μας. Νέες προσιτές συσκευές για τη μέτρηση πολλών μεταβλητών του εγκεφάλου και του σώματος φτάνουν καθημερινά στην καταναλωτική αγορά και πολλές από αυτές μπορούν να συνδυαστούν με τηλέφωνα. Αισθητήρες που μετρούν τη φυσιολογία μας, ισχυρές, κινητές, υπολογιστικές πλατφόρμες και δίκτυα πληροφοριών μπορούν να μας συνδέσουν με ερευνητικά εργαστήρια που ενδιαφέρονται για την αστική συμπεριφορά, έχοντας έτσι μετατρέψει τις μεθοδολογίες που χρησιμοποιούσε ο Whyte σε μια εργαλειοθήκη γεμάτη με άνευ προηγουμένου και συναρπαστικές ευκαιρίες αξιοποίησης τεράστιων ποσοτήτων ψυχολογικών δεδομένων προκειμένου να κατανοηθεί πώς λειτουργεί μια πόλη.
Ωστόσο, για μια πραγματικά επιστημονική προσέγγιση του προβλήματος της πόλης, πρέπει να είμαστε σε θέση να δοκιμάζουμε υποθέσεις και να συγκρίνουμε εναλλακτικές αστικές πραγματικότητες. Πώς μπορούμε όμως να το κάνουμε αυτό όταν το θέμα μας αποτελείται από τεράστιες κατασκευές από σκυρόδεμα, γυαλί και μέταλλο; Δεν μπορούμε να γκρεμίσουμε και να αναδιατάξουμε τα αστικά τετράγωνα για να δούμε τι λειτουργεί. Σε συνδυασμό με το οπλοστάσιο των εργαλείων μας για μετρήσεις, χρειαζόμαστε έναν τρόπο να χτίσουμε υποθετικούς χώρους πόλεων. Πώς αναπτύσσουμε μια πειραματική επιστήμη του αστικού σχεδιασμού;
Τα ερευνητικό εργαστήρια έχουν στραφεί σε μεθόδους προσομοίωσης για να βοηθήσουν στη δημιουργία μιας τέτοιας επιστήμης. Οι συμμετέχοντες τοποθετούνται σε προσομοιώσεις χώρων της πόλης χρησιμοποιώντας εξελιγμένες οθόνες τοποθετημένες στο κεφάλι για ακριβή παρακολούθηση κίνησης. Μπορούν να περπατήσουν ελεύθερα μέσα από φωτορεαλιστικές προσομοιώσεις αστικών χώρων που είναι γεμάτοι βάθος, χρώμα και κίνηση. Μπορούμε να παρακολουθούμε το βλέμμα και τις κινήσεις τους μαζί με τη φυσιολογία τους χρησιμοποιώντας ένα σύνολο διακριτικών αισθητήρων. Χρησιμοποιώντας τέτοιες μεθόδους, μπορούμε να εξερευνήσουμε τη συμπεριφορά ενός επισκέπτη σε ένα εικονικό αστικό περιβάλλον του οποίου ο σχεδιασμός, επειδή είναι κατασκευασμένος μόνο από pixel, είναι εξ ολοκλήρου υπό τον έλεγχό μας και μπορεί να τακτοποιηθεί και να αναδιαταχθεί με μερικά πλήκτρα σε έναν υπολογιστή. Τα τοπία του δρόμου σχεδιάζονται έτσι ώστε να εξερευνούν τον αντίκτυπο των διαφορετικών τύπων διάταξης στον τρόπο με τον οποίο βρίσκουμε τον δρόμο μας και πώς το σχήμα ενός περιβάλλοντος επηρεάζει την προσοχή, τη γνωστική προσπάθεια και το αστικό άγχος. Ανακαλύψανε ότι ο τρόπος με τον οποίο εξερευνήθηκαν τέτοια αστικά τοπία και οι ψυχολογικές αντιδράσεις στον σχεδιασμό τους, διέφεραν έντονα με τη συνολική «γραμματική» τους. Τα ταξίδια στους συστηματικούς χώρους ήταν στερεότυπα και αποτελεσματικά και συνοδεύονταν από χαμηλά επίπεδα διέγερσης και προσοχής. Τα ταξίδια στους πιο χαοτικούς χώρους ήταν μακρύτερα, γεμάτα με περισσότερους δισταγμούς, διέγερση και επίπονη προσοχή. Η αξία τέτοιων ευρημάτων είναι ότι μας δίνουν ένα σύνολο ισχυρών μεθόδων με τις οποίες μπορούμε να προβλέψουμε τις ψυχολογικές επιπτώσεις ενός αστικού σχεδιασμού πριν χτιστεί οτιδήποτε.
Αν και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για τη δύναμη μιας προσομοίωσης εικονικής πραγματικότητας στο να αποκαλύψει σχέσεις μεταξύ της οργάνωσης του δομημένου περιβάλλοντος και της λειτουργίας του μυαλού μας, πρέπει να εξακριβώσουμε ότι οι προσομοιώσεις μας είναι αρκετά κοντά στο πραγματικό περιβάλλον μιας πόλης που είναι γεμάτη από κόσμο, θόρυβο, μυρωδιές και κίνηση. Για αυτό, δεν υπάρχει υποκατάστατο του πειραματισμού σε επίπεδο δρόμου. Η προσέγγιση είναι να οδηγούν τους συμμετέχοντες σε περιπάτους στους χώρους της πόλης φορώντας εξοπλισμό που επιτρέπει να μετρούν τις γνωστικές και συναισθηματικές τους αντιδράσεις σε αυτό που βιώνουν.
Σε μια τέτοια μελέτη, μπόρεσαν να δείξουν ότι η θέα στον χώρο πρασίνου όχι μόνο έκανε τους ανθρώπους πιο ευτυχισμένους, αλλά άλλαξε και τη φυσιολογία τους – το αυτόνομο νευρικό τους σύστημα παρουσίαζε έντονα σημάδια απόκρισης χαλάρωσης . Ένα τέτοιο εύρημα παρέχει καλά πυρομαχικά για όσους υποστηρίζουν τη σημασία των αναζωογονητικών οάσεων της φύσης σε πυκνές πόλεις. Αυτό που είναι πιο ενδιαφέρον είναι ότι μπορούν να αναπαράγουν αυτά τα αποτελέσματα σε προσομοιώσεις στο εργαστήριο, πράγμα που σημαίνει ότι είναι σε θέση να εντοπίσουν ακριβώς ποιες πτυχές των φυσικών όψεων προκαλούν τέτοια αποκατάσταση. Σε αντίστοιχη μελέτη, μπόρεσαν να δημιουργήσουν φυσιολογική χαλάρωση χρησιμοποιώντας όψεις εικονικής φύσης που ήταν εξίσου όμοιες με αυτές που βλέπουν οι επισκέπτες σε χώρους πρασίνου του πραγματικού κόσμου. Σε πιο πρόσφατη εργασία, δείξανε ότι ένα μέρος της απόκρισης χαλάρωσης σε φυσικές σκηνές εξαρτάται από συγκεκριμένες ιδιότητες οπτικών σκηνών που μπορούν να καθοριστούν μαθηματικά. Αυτό που είναι συναρπαστικό με αυτό το εύρημα είναι ότι ταιριάζει καλά με ό,τι είναι γνωστό για τις προτιμήσεις των περιοχών του εγκεφάλου που είναι γνωστό ότι εμπλέκονται στην ανταμοιβή και την περιβαλλοντική προτίμηση, και ότι παρέχει ένα εργαλείο με το οποίο μπορεί να προβλεφθεί η δυνατότητα αποκατάστασης μιας αστικής όψης με βάση τις οπτικές ιδιότητες, ανεξάρτητα από το αν περιέχει δέντρα και γρασίδι. Αυτό μπορεί να δείξει τον δρόμο για μεθόδους που θα μπορούσαν να βελτιστοποιήσουν τέτοια αποτελέσματα σε πολυσύχναστες πόλεις όπου ο διαθέσιμος χώρος για πάρκα είναι πολύ περιορισμένος.
Ενας συνδυασμός προσομοιώσεων εικονικής πραγματικότητας που βασίζονται σε εργαστηριακές παρατηρήσεις χρησιμοποιώντας smartphone και φυσιολογικούς αισθητήρες θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση μιας νέας και ισχυρής πειθαρχίας πειραματικού αστικού σχεδιασμού βασισμένου σε υγιείς αρχές ψυχολογίας και νευροεπιστήμης. Προχωράμε, με άλλα λόγια, σε μια συναρπαστική νέα εποχή σχεδιασμού πόλεων, στην οποία οι αφοσιωμένοι πολίτες δεν ενδιαφέρθηκαν ποτέ περισσότερο για το πώς να κάνουν τις πόλεις καλύτερες και στην οποία μπορούν να τους παρασχεθούν καλά εργαλεία για να συνεισφέρουν στις προσπάθειες προκειμένου επιτέλους να το κάνουν. Υπάρχουν φιλόδοξα σχέδια να προχωρήσουν πέρα από αυτά τα αρχικά βήματα για να δημιουργήσουν πιο ολοκληρωμένα μοντέλα τόσο υπαρχόντων όσο και υποθετικών χώρων-πόλεων στο εργαστήριο και να παρέχουν περισσότερα εργαλεία τα οποία θα καθορίζουν πώς να μεγαλώσουμε σε μεγάλες πόλεις, ενόσω αντιμετωπίζουμε μια εποχή τρομακτικών προβλημάτων, συμπεριλαμβανομένης της αύξησης του πληθυσμού, της αλλαγής της αστικής πυκνότητας και της κλιματικής αλλαγής.
Αυτή η νέα προσέγγιση άλλωστε παρέχει ένα ισχυρό παράθυρο ευκαιρίας να ψυχαγωγηθούμε ως πολίτες εφαρμόζοντας σημαντικές αλλαγές - γιατί όχι;