Οι Τυρναβίτες του νεοελληνικού Διαφωτισμού και το 1821

Χατζημιχαήλ Θεόφιλος-Ο στρατηγός εκ Πελοποννήσου Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, 1933

Από τον Ιωάννη Ν. Γιαννούλα,
φιλόλογο – εκπαιδευτικό
του ΓΕΛ Τυρνάβου

Για την πραγμάτωση και επιτυχία της Επανάστασης του 1821 καθοριστική ήταν η συμβολή του πνευματικού κινήματος του Νεοελληνικού, και κυρίως του Θεσσαλικού, Διαφωτισμού. Το κίνημα (από το 1780 και μετά) αποκτά συγκεκριμένο πολιτικό περιεχόμενο, αναγεννά ανανεωτικά την ελληνική πνευματική και εθνική συνείδηση και οι ιδέες του προετοιμάζουν το υπόστρωμα της επανάστασης δημιουργώντας μια επαναστατική αναμονή για ελευθερία στον υπόδουλο λαό με τη μορφή κράτους δικαίου με δικαιώματα και ελευθερίες.

Την πρακτική εφαρμογή αυτής της άμεσης προετοιμασίας του απελευθερωτικού αγώνα ανέλαβαν κυρίως Θεσσαλοί λόγιοι και δάσκαλοι, πολλοί από τους οποίους υπήρξαν μαθητές του Τυρναβίτη δάσκαλου και ιερωμένου Ιωάννη Πέζαρου. Τυρναβίτες εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με μεγάλη δράση και έργο, όπως αυτά παρουσιάζονται αναλυτικά στην ερευνητική εργασία μου που δημοσιεύτηκε στο Θεσσαλικό Ημερολόγιο (ΘΗΜ, τόμος 83ος, Λάρισα 2023, σ. 273-290), ήταν: ο Ιωάννης Πέζαρος και οι μαθητές του Στέφανος Δούγκας, Δημήτριος Αλεξανδρίδης, Γεώργιος Ζαχαριάδης, Ζήσης Δαούτης και πολλοί έμποροι και συνάμα λόγιοι που έδρασαν στις ελληνικές παροικίες.
Ο Ιωάννης Δημητριάδης Πέζαρος υπήρξε φωτισμένος δάσκαλος της Σχολής Τυρνάβου, λόγιος καθιδρυτής του φωτισμού και γενάρχης της τοπικής αναγέννησης. Διέδωσε στους πολλούς μαθητές του (μεταξύ των οποίων ήταν και οι Κ. Κούμας, Δ. Πύρρος, Στ. Κομμητάς), αλλά και στον θεσσαλικό χώρο τις νεότερες επιστημονικές αντιλήψεις και ανανέωσε τη διδασκαλία των μαθημάτων στο πνεύμα του Διαφωτισμού. Στη Σχολή, το «Ελληνομουσείον» (που βρισκόταν βορειοανατολικά του ιερού του ναού του Αγίου Ιωάννη και διέθετε πλούσια βιβλιοθήκη και οικοτροφείο για τους Θεσσαλούς μαθητές) ήταν ο μοναδικός δάσκαλος διδάσκοντας για 25 χρόνια (1782-1806) όλα τα μαθήματα με έργα Ελλήνων και Ευρωπαίων (από μετάφραση) διαφωτιστών.
Ο Στέφανος Δούγκας (1765/1770, Τύρναβος-1830, Βεσσαραβία), από τους πρώτους μαθητές του Πέζαρου, με σπουδές φιλοσοφίας και φυσικομαθηματικών στη Γερμανία (Ιένα), υπήρξε μια πολύπλευρη πνευματική προσωπικότητα, ιεροδιάκονος, λόγιος, επιστήμονας και φιλόσοφος με πλούσιο συγγραφικό επιστημονικό έργο που κάλυπτε όλο το επιστητό. Ο Δούγκας διδάσκει (Κων/πολη, Ιάσιο), συγγράφει, εκδίδει (το 4τομο έργο μαθηματικών) και μετά την ένταξή του (1819) στη Φιλική Εταιρεία πρωτοστατεί στην ίδρυση σχολείων στην υπόδουλη Ελλάδα.
Ο Δημήτριος Αλεξανδρίδης (1784, Τύρναβος - 1851, Βιέννη), με σπουδές ιατρικής και φυσικών επιστημών στη Γερμανία (Ιένα), εγκαταστάθηκε στη Βιέννη και υπήρξε διακεκριμένος λόγιος, γιατρός και φιλοσοφών επιστήμονας, συγγραφέας και εκδότης δύο ελληνικών εφημερίδων στη Βιέννη, τις οποίες ο ίδιος συνέγραφε με απολύτως επιτυχημένη δημοσιογραφική δραστηριότητα. Συνέγραψε και εξέδωσε λεξικά και μια βιογραφία σημαντικών Ελλήνων συγγραφέων και των έργων τους από την αρχαιότητα μέχρι τον 15ο αιώνα για σπουδαστές, ενώ μετέφρασε και εξέδωσε τη δίτομη «Ιστορία της Ελλάδος» του Άγγλου ιστορικού Oliver Goldsmith και έργα γεωγραφίας.
Ο Γεώργιος Ζαχαριάδης (1778, Τύρναβος – μετά το 1845, Βιέννη) υπήρξε διακεκριμένος λόγιος και ελληνοδιδάσκαλος στην ελληνική παροικία του Σεμλίνου και της Βιέννης με πλούσιο συγγραφικό και εκδοτικό έργο που αφορά λεξικά, γραμματική και συντακτικό για σχολική χρήση, αλλά και Σλαβική γραμματική, Σλαβικό και Ελληνοσλαβικό λεξικό. Επιπλέον, μετέφρασε έργα του Ισοκράτη, Θεόφραστου και Πλούταρχου με ηθικοπλαστικές διδαχές.
Ο Ζήσης Δαούτης, γεννημένος στον Τύρναβο το 1771, στήριξε σημαντικά την αναβάθμιση της παιδείας και ανέπτυξε αξιόλογη διαφωτιστική και πατριωτική δράση στη Βιέννη. Ασχολήθηκε με το εμπόριο και στο Βουκουρέστι εντάχθηκε στον κύκλο των οπαδών του Ρήγα Φεραίου. Το1798, μετά τον θάνατο του Ρήγα, βρίσκεται στη Βιέννη και συμμετέχει ως συνδρομητής βιβλίων ή ως εκδότης αρκετών βιβλίων. Εξέδωσε την πρώτη ανθολογία νεοελληνικής ποίησης (1818) και μετέφρασε μια γαλλική αφηγηματική συλλογή του A. Richer, σχετικά με την κριτική της δεισιδαιμονίας και τον ουμανισμό.
Παράλληλα, σημαντική ήταν και η προσφορά των ξενιτεμένων Τυρναβιτών εμπόρων, καθώς πολλοί, όντες φιλομαθείς ή λόγιοι, στήριξαν με κάθε τρόπο την κυκλοφορία και διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού και βοήθησαν καθοριστικά είτε με τη χρηματοδότηση της έκδοσης βιβλίων, εφημερίδων και περιοδικών, είτε με την αγορά πολλών αντιτύπων βιβλίων. Αρκετοί από αυτούς τους Τυρναβίτες εμπόρους δραστηριοποιούνταν στη Βιέννη, όπως ο Κυρίτζης Μαντζαρλής, ο Κων/νος Κουσκουρούλης (αναφορά από Μοισιόδακα), ο Ρίζος Δορμούζης και οι γιοι του Αλέξανδρος και Χρήστος και ο Παρίσης Δημητρίου Πάμφυλος.
Οι Έλληνες διανοούμενοι, επαναστάτες και διαφωτιστές μορφοποίησαν ένα ιστορικό παρελθόν και σύστοιχα διανοήθηκαν ένα πολιτικό μέλλον για τους Έλληνες. Είναι χαρακτηριστικό ότι, με την Επανάσταση του 1821, οι οπαδοί του Διαφωτισμού ήταν εκείνοι που μπόρεσαν να διαμορφώσουν και να επιβάλλουν τα συντάγματα της ισόνομης δημοκρατικής πολιτείας και τα δικαιώματα των ελεύθερων πολιτών.