Από τον Π. Λάλο
«αφήκεν ελευθέραν
την εαυτής
δούλην Δημητρίαν...»
επιγραφή Πυθίου
Πάντα ο σκλάβος λαχταρά να ελευθερωθεί. Οι επιγραφές που έχουν βρεθεί σε τοποθεσίες αρχαίων πόλεων της Θεσσαλίας και της Περραιβίας (= σημερινής Επαρχίας –διευρυμένου Δήμου Ελασσόνας) και αναφέρονται σε απελευθέρωση «δούλης», «δούλου», «οικέτην» ή «οικέτας» μας αφηγούνται με λίγα λόγια ιστορίες πραγματοποίησης αυτής της λαχτάρας στους 2ο, 1ο αιώνες π.Χ. και τους 4 αιώνες μ.Χ. Είναι οι λεγόμενες απελευθερωτικές επιγραφές, πολλές φορές κακογραμμένες σε μάρμαρα παλιώτερα που είχαν άλλες επιγραφές αποφάσεων «σημαντικών» στην εποχή τους (όπως στα μάρμαρα που χτίστηκαν στην είσοδο του νάρθηκα- πρόναου της Παναγίας Ολυμπιώτισσας), μα ξεπερασμένων στις τότε συνθήκες της Ρωμαϊκής κατοχής ή Ρωμαιοκρατίας. Πληροφορούμαστε πάντως, οι σημερινοί, για την κατάσταση του εργατικού δυναμικού εκείνης της εποχής για να διδαχθούμε, τώρα που μια νομοθετική λαίλαπα καταργεί δικαιώματα και εργατικές κατακτήσεις μετατρέποντάς μας σε ανέργους ή φτωχούς νέο-δουλοπάροικους στον 21ο αιώνα.
Δούλος ήταν ο μη ελεύθερος άνθρωπος που «δούλευε» (δουλεία- δουλειά) για τον κύριό του- δουλοκτήτη ή αφέντη του (αφεντικό), χωρίς δικαίωμα επιλογής και με ελάχιστα- βασικά- δικαιώματα που αυξομειώνονταν με τη διάθεση του κυρίου- αφέντη. Ο ελεύθερος άνθρωπος στην αρχαία Ελλάδα όταν ασκούσε κάποια τέχνη «εργάζονταν» (εργασία». Τότε η χρήση δούλων ως εργατών- υπηρετών (δουλοκτησία) ήταν θεσμικά καθιερωμένη και μη αμφισβητούμενη, για πολλούς αιώνες, και στα ελληνικά βασίλεια και στις πόλεις κράτη και στην ρωμαϊκή κατοχή (Ρωμαιοκρατία) και συνέχεια στο «χριστιανικό» Βασίλειο των Ρωμαίων δηλ. το Βυζάντιο. Μετά ακολούθησαν οι Οθωμανοί Τούρκοι που απλά άλλαξαν τα ονόματα «ραγιάς», «τσιφλίκι», «κολίγος».
Οι δούλοι στην αρχαιότητα προέρχονταν από τους αιχμαλώτους πολέμου, ή από πειρατείες σε άλλες πόλεις και από τα παιδιά των δούλων, πάντα δούλοι. Οι ελληνικές πόλεις –κράτη είχαν την κατάρα να πολεμούν μεταξύ τους και τους (Έλληνες επίσης) κατοίκους αντιπάλους που κατακτούσαν όσους δεν έσφαζαν τους «εξανδραπόδιζαν» = τους έκαναν ανδράποδα, σαν ζώα, και τους πουλούσαν δούλους. Γλύτωναν αν παραδίνονταν στους αντιπάλους. Οι Θετταλοί νικώντας τους Λαπίθες της πεδινής περιοχής, έκαναν δουλο-παροίκους τους νικημένους ή Πενέστες και την πεδιάδα ονόμασαν Θεσσαλία. Οι Αθηναίοι κατέστρεψαν τη Μήλο. Ο Αλέξανδρος τη Θήβα, πριν πάει στην Ασία. Οι Φεραίοι την γειτονική Σκοτούσσα. Οι Αιτωλοί το 200 π.Χ. κατέστρεψαν τις Χυρετίες (Δομένικο) και τη Μάλλοια. Οι Μακεδόνες του Περσέα το 171 π.Χ. κατέστρεψαν τις φιλορωμαϊκές Χυρετίες, Οι Ρωμαίοι κατέστρεψαν ολοσχερώς την Μελοιβία σε επίδειξη δύναμης.
Άρχισε η Ρωμαιοκρατία που θα κρατούσε 5 αιώνες πριν μετασχηματιστεί. Τότε φούντωσαν οι απελευθερώσεις με καταβολή ενός ποσού στο ταμείο της πόλης, 15 στατήρες Θεσσαλικούς ως φόρο, λεγόμενο «ξενική», ενώ 2-3 Ξενοδόκοι καταγράφονται (όχι πάντα) στις απελευθερωτικές, ως υπεύθυνοι της τήρησης του νόμου. Παράδειγμα επιγραφή Χυρετιών: «ΣΤΡΑΤΗΓΟΥΝΤΟΣ ...ΟΥ ΜΗΝΙ ΛΕΣΧΑΝΟΡΙΟΥ ....ΝΟΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΘΕΙΣ ΥΠΟ ....ΕΔΩΚΕΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΟΛΙΝ ΣΤΑΤΗΡΑΣ ΙΕ(=15) ΚΑΙ .....Ο ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΜΕΝΟΣ ΞΕΝΙΚΗ ΥΠΟ ΒΙΡΩΝΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΩΝΟΣ, ΕΔΩΚΕΝ ΤΗ ΠΟΛΕΙ ΣΤΑΤΗΡΑΣ ΙΕ. ΤΑΜΙΕΥΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗΝ ΕΞΑΜΗΝΟΝ ΑΣΑΝΔΡΟΥ ΤΟΥ...ΣΤΡΑΤΗΓΟΥΝΤΟΣ ΑΡΙΣΤΟΦΥΛΟΥ, ΜΗΝΟΣ ΙΤΩΝΙΟΥ».
Οι απελεύθεροι υποχρεούντο «παραμονής» δηλ. να μη φύγουν από την πόλη της απελευθέρωσής τους, εκτός εάν τους δίνονταν επίσημα αυτό το δικαίωμα όπως βλέπουμε σε κάποιες επιγραφές της Ολοοσόνος και Αζώρου: «Ταμιεύοντος της πόλεως Σωπάτρου Με... ο απελευθερωθείς υπό Λέοντος του Ευμήλου και απολυθείς της παραμονής υπό Κασσάνδρου του Ευμήλου, έδωκε τη πόλει δηνάρια ΚΒ<», δηλ. ο γιος του απελευθερωτή έδωσε την απαλλαγή της «παραμονής», δεν είναι μια ιστορία ανθρώπινη; Σταδιακά η πληρωμή του φόρου «ξενική» γινόταν σε δηνάρια ρωμαϊκά. Ο αυτοκράτορας μάλιστα Οκταβιανός Αύγουστος(31 π.Χ.- 14 μ.Χ.) και Στρατηγός του Κοινού Θεσσαλών και Θεός, που τσέπωνε τον φόρο αυτόν, καθιέρωσε ισοτιμία το λεγόμενο «διόρθωμα», όπου οι 15 στατήρες αντιστοιχούσαν σε 22 δηνάρια και 4 οβολούς που γράφονται στις επιγραφές ΚΒ< . Παράδειγμα: «ΤΑΜΙΕΥΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗΝ ΕΞΑΜΗΝΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΟΥ ΕΥΔΗΜΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥΝΤΟΣ ΕΡΜΙΟΥ, ΜΗΝΟΣ ΙΤΩΝΙΟΥ ΔΙ ΦΙΛΙΜΑΤΙΑΝ Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΘΕΙΣΑ ΥΠΟ ΦΙΛΙΝΙΟΥ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΔΟΥ, ΕΔΩΚΕ ΤΗ ΠΟΛΕΙ ΤΑ ΓΙΝΟΜΕΝΑ ΕΚ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΔΗΝΑΡΙΑ ΚΒ<». (Επιγραφή από παραστάδα ναού Μεταμορφώσεως σημερινής Δολίχης).
Οι Ρωμαίοι έτσι επέβαλαν το δηνάριο ως νόμισμα και σ’ αυτόν το τομέα αχρηστεύοντας το θεσσαλικό, διότι ήταν πρακτικοί και υπέρ του δημοσίου τους ταμείου, αφού και την ιδιότητα του ρωμαίου πολίτη την αγόραζε ο μη Ρωμαίος, όπως είχε κάνει ο Εβραίος πατέρας του Αποστόλου Παύλου ή Σαύλου ή Σαούλ. Μια και φτάσαμε στον κορυφαίο Απόστολο ο οποίος προτιμούσε να «εργάζεται» στην τέχνη του σχοινοποιού στην Κόρινθο (Πράξεις Αποστόλων 18.3), βλέπουμε την άποψή του για τους δούλους και δουλεία στην ΠΡΟΣ ΤΙΜΟΘΕΟΝ Α΄,6.1 επιστολή: «Όσοι εισίν υπό ζυγόν δούλοι, τους ιδίους δεσπότας (=αφέντες) πάσης τιμής αξίους ηγείσθωσαν (=να τους θεωρείτε), ίνα μη το όνομα του θεού και η διδασκαλία βλασφημήται. Οι δε πιστούς (= Χριστιανούς) έχοντες δεσπότας μη καταφρονείτωσαν (=μη τους περιφρονούν), ότι αδελφοί εισίν, αλλά μάλλον(=περισσότερο) δουλευέτωσαν(=να δουλεύετε).». Είναι κανείς που δεν κατάλαβε να το κάνουμε πιο λιανά; Μείνετε εκεί που είστεκαι με ζήλο! Έτσι ο Μέγας Κωνσταντίνος (ο και άγιος) στην Κωνσταντίνεια μεταρρύθμισή του κατάργησε την έννοια του Ρωμαίου πολίτη και καθιέρωσε πολίτες δύο κατηγοριών: ελεύθερος και δούλος, χωρίς να κουνηθεί φύλλο, χωρίς ν’ ανοίξει μύτη παρόλο που ο χριστιανισμός είχε γίνει επίσημη θρησκεία και σταδιακά κρατική θρησκεία. Έτσι δεν ευσταθεί η άποψη ορισμένων ότι οι απελευθερώσεις δούλων γινόταν λόγω επίδρασης του Χριστιανισμού. Οι απελευθερώσεις γινόταν από ανθρωπισμό ή σκοπιμότητα, όταν ήθελαν να αναγνωρίσουν παιδί από δούλα –είναι μεγάλος αριθμός γυναικών και παιδιών που απελευθερώνονταν- ή να παντρευτούν δούλα ή δούλο ή λόγω λειψανδρείας στις πόλεις. Ο ανθρωπισμός (όχι φιλανθρωπία) είναι η ευγενικότερη ιδεολογία στους ανθρώπους, που εμπεριέχει τα ανθρώπινα δικαιώματα, που οι φανατικοί κάθε απόχρωσης τα θέλουν μόνο για τον εαυτό τους.
Στην περιοχή της Περραιβίας ο χριστιανισμός από την εποχή της νομιμοποίησης (4ος αι. μ.Χ.) πήρε τα πάνω του και άρχισαν να χτίζονται ναοί λεγόμενοι από τους αρχαιολόγους παλαιοχριστιανικοί. Ένας τέτοιος ναός 4ου- 5ου αι. βρέθηκε (πριν 30 χρόνια) τυχαία στο Βαρόσι της Ελασσόνας, με σωζόμενο το ωραίο ψηφιδωτό του δαπέδου στον πρόναο όπου η κυκλική επιγραφή «ΑΓΙΕ ΑΝΔΡΕΑ ΜΝΗCΘΙΤΙ ΤΗC ΔΟΥΛΗC CΟΥ ΜΑΡΙΑC», ενώ στο Λουτρό Ελασσόνας βρέθηκε παλαιοχριστιανική μαρμάρινη επιγραφή 4ου-5ου αι. 9μάλλον τράπεζα προσφορών): «ΕΚ ΤωΝ CΟΥ CΥ ΠΡΟCΦΕΡω ΔΟΥΛΟC CΟ/Υ ΑΝΤΙΓΟΝΟC». Η λέξη δούλος δηλ. πέρασε τότε και στην λατρεία και ο πιστός πρόσφερε τον εαυτό του δούλο στον θεό ή στον άγιο. Δουλικότητα προς κυρίους-αφέντες και θεό. Κι όμως ο ανθρωπισμός πήρε τα πάνω του. Στην Θεσσαλία και Περραιβία οι δουλοπάροικοι (κολίγοι) των πολλών τσιφλικιών, παρά το ΚΙΛΕΛΕΡ το 1910, μόνο με νόμο του Ελευθ. Βενιζέλου μετά την Μικρασιατική καταστροφή 1923-24, έγιναν ελεύθεροι αγρότες με διανομή (αργοπορημένα 1929-1930) των τσιφλικιών. Επιτέλους η λαχτάρα για ελευθερία μετά από ατέλειωτους αιώνες έγινε πράξη, κι ας μας γίνει μάθημα.
(Σημ. Ο αείμνηστος αρχαιολόγος Αποστ. Αρβανιτόπουλος (παππούς του πρώην Υπουργού Παιδείας), ευτυχώς, δημοσίευσε δεκάδες επιγραφές από Χυρετιέ ς(Δομένικο), Ελασσόνα, Άζωρο (Βουβάλα), Δολίχη, Πύθιο σε ΑΕ (Αρχαιολ. Εφημ.) του 1917, 1916, 1923, 1924).
Ο Παύλος Λάλος είναι συνταξιούχος δημοσιογράφος, φοιτητής του ΕΑΠ, Ελληνικό Πολιτισμό.
