Σύμφωνα με αυτό «η CIA στις 12 Ιουλίου ανέφερε ότι ο Ιωαννίδης αισθάνθηκε ότι η απομάκρυνση του Μακάριου θα οδηγούσε σε διακλαδώσεις πολύ εκρηκτικές» και πως «οι μακροχρόνιες διαφορές μεταξύ Αθήνας και Μακάριου έγιναν έντονες μετά την κατάληψη της εξουσίας από τον Ιωαννίδη τον Νοέμβριο του 1973. Ο Ιωαννίδης, ως ένθερμος αντικομμουνιστής, θεώρησε τον Μακάριο ως υπερεξαρτώμενο από την υποστήριξη του ΑΚΕΛ» και ότι «μετά τον θάνατο του στρατηγού Γρίβα τον Ιανουάριο, ξεκίνησε μια εκστρατεία για να αποκτήσει τον έλεγχο της ΕΟΚΑ-Β, χρησιμοποιώντας την Κυπριακή Εθνική Φρουρά με επικεφαλής αξιωματικούς αποσπασμένους από τον ελληνικό στρατό. Από την πλευρά του, ο Μακάριος θεωρούσε την Εθνική Φρουρά ως μια εστία ανατροπής εντελώς υποταγμένη στην Αθήνα και μια δύναμη που έπρεπε να φοβάται, για αυτό είχε σχηματίσει την Τακτική Εφεδρική Μονάδα ως φρουρό του παλατιού πιστό στο πρόσωπό του». Πάντως, και παρά τις αντικρουόμενες εκτιμήσεις που κυκλοφορούσαν -ίσως και σκόπιμα παραπλανητικά- «το βάρος των αποδεικτικών στοιχείων έδειχνε μια επικείμενη άμεση κίνηση εναντίον του Μακάριου από τον Ιωαννίδη». Πράγμα που έγινε στις 15 Ιουλίου με το πραξικόπημα του Ν. Σαμψών, η κυβέρνηση του οποίου ωστόσο, άμεσα «προσπάθησε να καθησυχάσει την τουρκοκυπριακή κοινότητα». Δύο ημέρες αργότερα, σε συνάντηση του Ελληνα πρωθυπουργού Κων. Καραμανλή στην Αθήνα με τον Αμερικανό πρέσβη στην ελληνική πρωτεύουσα -όπως προκύπτει από τηλεγράφημα της εδώ Αμερικανικής πρεσβείας- ο Έλληνας πρωθυπουργός δήλωσε ότι «όταν επέστρεψα στην Ελλάδα, βρήκα αντιαμερικανικά αισθήματα, δεν τα δημιούργησα εγώ». Και πως αυτά τα συναισθήματα «προκλήθηκαν τόσο από τη λαϊκή απογοήτευση για την αμερικανική πολιτική στην Κύπρο όσο και από τη γενική αίσθηση ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε υποστηρίξει το ελληνικό στρατιωτικό καθεστώς». Ενώ αναφερόμενος στις συνεχιζόμενες διπλωματικές προσπάθειες -με τις πολεμικές επιχειρήσεις σε εξέλιξη- επισήμανε πως μπορεί να αποδέχτηκαν οι Τούρκοι «κατάπαυση του πυρός και διαπραγματεύσεις στη Γενεύη, όμως η δράση τους για τη δημιουργία της γραμμής Atilla ήταν ένα «προμελετημένο έγκλημα».
Ανέφερε ακόμα ότι αν οι Τούρκοι δεν πείθονταν να ελέγξουν τις δράσεις τους, μια «καταστροφή» δεν θα ήταν εύκολο να αποφευχθεί». Στη συνάντηση έγινε ακόμα αναφορά και για τη «μετά-Αττίλα» εποχή, με την αμερικανική πλευρά να δηλώνει πως «οποιαδήποτε διζωνική ομοσπονδιακή λύση θα έπρεπε να γίνει αποδεκτή από τις δύο κοινότητες του νησιού, εάν λειτουργούσε», και ο Έλληνας πρωθυπουργός -σύμφωνα πάντα με το τηλεγράφημα της αμερικανικής πρεσβείας- ανέφερε ότι, «αποδεχόμαστε αυτήν την ιδέα, αν και οι Ελληνοκύπριοι όχι», καθώς αυτό δεν θα ήταν συμβατό με την κυπριακή κυριαρχία. Από την πλευρά του ο πρέσβης Tayer είπε ότι όσον αφορά το προσφυγικό πρόβλημα πιστεύαμε ότι θα υπήρχε η επιστροφή ορισμένων προσφύγων στα σπίτια τους, αλλά πιθανώς και μια αρκετά σημαντική ανταλλαγή πληθυσμών. Τα παραπάνω αναφέρονται στο σχετικό βιβλίο - ντοκουμέντο του στρατηγικού αναλυτή Νικ. Λυγερού -αποσπάσματα του οποίου παρουσιάζει η «ΕτΔ»- σε πιστή μετάφραση του γραφείου της Λαρισαίας εκπαιδευτικού Φανής Καράτζου. Πιο αναλυτικά:
ΑΝΤΙΦΑΤΙΚΕΣ ΟΙ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΤΗΣ CIA ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΙΔΗ
Υπόμνημα από τον διευθυντή του Γραφείου Πληροφοριών και Έρευνας (Hyland) προς τον υπουργό Εξωτερικών Kissinger Washington, 10 Σεπτεμβρίου 1974.
ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ ΚΥΠΡΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ
Επισυνάπτεται το χρονολόγιο που ζητήσατε για σημαντικές αναφορές πληροφοριών και γεγονότα που οδήγησαν στο πραξικόπημα κατά του Μακαρίου. Τα συμπεράσματα φαίνεται να είναι:
1. {...} Πριν λάβουμε οποιαδήποτε σημαντική αναφορά της CIA για ένα πιθανό πραξικόπημα υπό την αιγίδα του Ιωαννίδη, το Υπουργείο συνέστησε στον Πρέσβη Tasca να γίνει διάβημα στην Αθήνα.
* —{...} παρά το γεγονός ότι στις 29 Μαΐου η CIA ανέφερε ότι ο Ιωαννίδης σκεφτόταν την απομάκρυνση του Μακαρίου.
* —{...}
Υπό το φως αυτού του αρχείου, είναι εύλογο να αμφισβητηθεί αν ο Ιωαννίδης, ο οποίος σκεφτόταν ελεύθερα για τα διάφορα σχέδιά του, [λιγότερη από μία γραμμή δεν αποχαρακτηρίστηκε] έλαβε αυτό που θα μπορούσε να ερμηνεύσει ως αδύναμη απάντηση των ΗΠΑ.
2. {...}
* —Στις 19 Ιουνίου η CIA ανέφερε [λιγότερο από μία γραμμή δεν αποχαρακτηρίστηκε] ότι ο Ιωαννίδης δεν είχε αποφασίσει.
* —{...}
* —Στις 3 Ιουλίου η CIA, [λιγότερη από μία γραμμή δεν αποχαρακτηρίστηκε], ισχυρίστηκε ότι ο Ιωαννίδης είχε αποφασίσει να εναντιωθεί στην απομάκρυνση του Μακαρίου.
{...}
3. Στην αμέσως πριν από το πραξικόπημα περίοδο οι πληροφορίες συνέχισαν να είναι διφορούμενες [λιγότερο από μία γραμμή δεν αποχαρακτηρίστηκε]. Η CIA [λιγότερο από μία γραμμή δεν αποχαρακτηρίστηκε] στις 12 Ιουλίου ανέφερε ότι ο Ιωαννίδης αισθάνθηκε ότι η απομάκρυνση του Μακάριου θα οδηγούσε σε διακλαδώσεις πολύ εκρηκτικές για να διασφαλιστεί η επιτυχία (αυτό δεν ελήφθη μέχρι τις 15 Ιουλίου).
4. {...}
Συνημμένο
Η ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΕΩΣ 15 ΙΟΥΛΙΟΥ
Αυξανόμενη ένταση
Οι μακροχρόνιες διαφορές μεταξύ της Αθήνας και του Μακάριου έγιναν έντονες μετά την κατάληψη της εξουσίας από τον Ιωαννίδη τον Νοέμβριο του 1973. Ο Ιωαννίδης θεώρησε τον Μακάριο ως υπερεξαρτώμενο από την υποστήριξη του Κυπριακού Κομμουνιστικού Κόμματος και επικίνδυνα υπαγόμενο στην ΕΣΣΔ. [...]
Μετά τον θάνατο του στρατηγού Γρίβα τον Ιανουάριο, ο Ιωαννίδης ξεκίνησε μια εκστρατεία για να αποκτήσει τον έλεγχο της ΕΟΚΑ-Β, της τρομοκρατικής οργάνωσης του Γρίβα, χρησιμοποιώντας την Κυπριακή Εθνική Φρουρά με επικεφαλής αξιωματικούς αποσπασμένους από τον ελληνικό στρατό.
Από την πλευρά του, ο Μακάριος θεωρούσε από καιρό την Εθνική Φρουρά ως μια εστία ανατροπής εντελώς υποταγμένη στην Αθήνα και μια δύναμη που έπρεπε να φοβάται. Είχε σχηματίσει την Τακτική Εφεδρική Μονάδα ως φρουρό του παλατιού πιστό στο πρόσωπό του. {...}
Μελέτη του Σχεδίου των ΗΠΑ
Στις 17 Μαΐου το Υπουργείο πρότεινε (103030) να προσεγγίσει η Αθήνα τους Έλληνες ηγέτες, συμπεριλαμβανομένου του Ιωαννίδη, για να εκφράσουν την ανησυχία των ΗΠΑ για την εξέλιξη των γεγονότων στην Κύπρο. Η Αθήνα (3121) 4 στις 24 Μαΐου δεν ενέκρινε ένα τέτοιο διάβημα με το σκεπτικό ότι
* — {...}
* — Ως ένθερμος αντικομμουνιστής που θεωρούσε τον Μακάριο ως υπερβολικά χαλαρό απέναντι στις κομμουνιστικές δραστηριότητες στο νησί, ο Ιωαννίδης θα αντιδρούσε αρνητικά.
{...}
* — Πίστευε ότι ο Μακάριος είχε επιλέξει αυτήν την περίοδο ελληνοτουρκικής έντασης στο Αιγαίο για να εδραιώσει την εξουσία του και να καταστρέψει την ελληνική επιρροή στην Κύπρο.
* — [...]
* —Ένιωσε ότι το μόνο σημαντικό εμπόδιο για μια συμφωνία προς αυτήν την κατεύθυνση θα ήταν η αβέβαιη αντίδραση της ΕΣΣΔ.
* —Υποψιαζόταν ότι οι ΗΠΑ θα ευνοούσαν μια ελληνοτουρκική συμφωνία που θα άρει κάθε σημείο τριβής.
{...} Στην καθημερινή της αναφορά της 29ης Ιουνίου, η CIA σημείωσε ότι ο Ιωαννίδης είχε εικασίες την προηγούμενη εβδομάδα σχετικά με την πιθανότητα απομάκρυνσης του Μακάριου και σύναψης συμφωνίας με την Άγκυρα, αλλά ότι θεωρούσε μια τέτοια κίνηση επικίνδυνη και ήταν απίθανο να το επιχειρήσει σύντομα εκτός και αν ο Μακάριος πάτησε υπερβολικά το θέμα NG.
{...}
* —η Ελληνική Κυβέρνηση είχε πλήρη επίγνωση της αντίθεσης των ΗΠΑ σε οποιαδήποτε προσφυγή στη βία και υποστήριξη για μια ειρηνική λύση του Κυπριακού μέσω διακοινοτικών συνομιλιών*
Η CIA [λιγότερο από μία γραμμή δεν έχει αποχαρακτηριστεί] δήλωσε στις 3 Ιουλίου ότι ο Ιωαννίδης είχε αποφασίσει, προς το παρόν, να μην λάβει μέτρα για την απομάκρυνση του Μακάριου λόγω
* —της αβεβαιότητας της σοβιετικής αντίδρασης και
* —φόβου ότι η Τουρκία μπορεί να παρερμηνεύσει την κίνηση.
{...}
Αν και πολλά από αυτά ήταν αντικρουόμενα, ακόμη και σκόπιμα παραπλανητικά, το βάρος των αποδεικτικών στοιχείων έδειχνε μια επικείμενη άμεση κίνηση εναντίον του Μακάριου από τον Ιωαννίδη.
{...} Πράγματι, αμέσως μετά το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου, η κυβέρνηση Σαμψών προσπάθησε να καθησυχάσει την τουρκοκυπριακή κοινότητα.
{...}
Ας σημειωθεί, ωστόσο, ότι το σκεπτικό μας συμμεριζόταν ο Μακάριος. Αναμφίβολα αποφάσισε να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία που πίστευε ότι θα ήταν η ενασχόληση του Ιωαννίδη με την Τουρκία για να διεκδικήσει τον έλεγχο στην Εθνική Φρουρά. Υπολόγισε λάθος μόνο στο ότι υπερεκτίμησε πολύ την κατανόηση των τουρκικών επιταγών από τον Ιωαννίδη.
ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ: ΦΙΛΟΣ ΑΠΟ ΠΕΠΟΙΘΗΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΗΠΑ
Τηλεγράφημα από την Πρεσβεία στην
Ελλάδα προς το Υπουργείο Εξωτερικών Αθήνα, 11 Σεπτεμβρίου 1974, 0040Ζ.
6587. Θέμα: Κύπρος: Δεύτερη Συνάντηση Καραμανλή-Τάιλερ.
1. {...}
2. {...} Ήθελε να τονίσει ότι ο υπουργός Kissinger δεν προέβλεψε άμεσες συνομιλίες Καραμανλή-Ecevit ή Μαύρου-Gunes στα αρχικά στάδια των διαπραγματεύσεων. Αυτό που είχε στο μυαλό του ο Υπουργός ήταν έμμεσες συνομιλίες. {...}
3. {...}
4. {...} Ο Υπουργός θα μπορούσε, για παράδειγμα, να συναντηθεί με τον Καραμανλή και τον Ecevit χωριστά σε διαδοχικές ημέρες στην ίδια πόλη. {...}
{...}
9. Ο Tayler είχε μιλήσει για «τακτικές πίεσης» και αντιαμερικανισμό στην Ελλάδα. Ο Πρωθυπουργός δεν έκανε εκβιασμό. Καθοδηγούνταν αποκλειστικά από τα ελληνικά εθνικά συμφέροντα. Όταν εξέφρασε την απογοήτευσή του για την αμερικανική πολιτική, αυτό δεν ήταν ελιγμός. {...} Ο Καραμανλής είχε εσκεμμένα αρνηθεί να προκαλέσει την ελληνική κοινή γνώμη εναντίον των ΗΠΑ. {...}
10. Ο Καραμανλής είπε, «Όταν επέστρεψα στην Ελλάδα, βρήκα αντιαμερικανικά αισθήματα εδώ: δεν τα δημιούργησα εγώ». Αυτά τα συναισθήματα προκλήθηκαν τόσο από τη λαϊκή απογοήτευση για την αμερικανική πολιτική στην Κύπρο όσο και από τη γενική αίσθηση ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε υποστηρίξει το ελληνικό στρατιωτικό καθεστώς. {...}
11. «Είμαι από πεποίθηση φίλος των ΗΠΑ», είπε ο Καραμανλής, «και είμαι ο πρώτος που μετάνιωσα για τον αντιαμερικανισμό. {...}
12. {...} «Η χούντα έκανε ένα ηλίθιο λάθος στην προσπάθειά της να εξαγνίσει τον Μακάριο και αργότερα ισχυρίστηκαν ότι είχαν ενθαρρυνθεί από την Washington». {...}
13. {...} Οι Τούρκοι αποδέχθηκαν κατάπαυση του πυρός και διαπραγματεύσεις στη Γενεύη. Η δράση τους για τη δημιουργία της γραμμής Atilla ήταν ένα «προμελετημένο έγκλημα».
14. {...} Αντιμέτωπες με την απειλή της τουρκικής στρατιωτικής δράσης στην Κύπρο, οι ΗΠΑ μπορεί να είχαν αντιδράσει όπως είχαν το 1964. {...}
{...}
17. {...} Δεν είχαμε σκοπό να παραδεχτούμε «λάθη» γιατί δεν αποδεχόμασταν ότι κάναμε λάθη. Σε αυτό το σημείο της συνάντησης, ο υπουργός Άμυνας Αβέρωφ κάλεσε τον Πρωθυπουργό και, κατόπιν αιτήματος του Καραμανλή, ο Μπίτσιος έφυγε από την αίθουσα για να λάβει την κλήση. {...} «Έχουμε πραγματικά διαφορετικές απόψεις για το συγκεκριμένο θέμα. Πιστεύω ειλικρινά ότι θα μπορούσατε να είχατε κάνει περισσότερα». {...} Η Washington δεν δεχόταν καμία ευθύνη για τη βλακεία της χούντας.
18. {...}
19. Ο Καραμανλής γέλασε με αυτό και είπε: «Δεν σας ζητώ να έρθετε ως ικέτης. Καταλαβαίνω ότι δεν δέχεστε κανέναν καταλογισμό ενοχής. Υπάρχει διαφορά απόψεων μεταξύ των δύο χωρών μας. Αυτό είναι όλο».
{...}
25. {...} Οι ΗΠΑ πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι, όσον αφορά την Ελλάδα, η Κύπρος ήταν το εκκρεμές πρόβλημα. {...} Ήταν οι Τούρκοι που παραπονέθηκαν για «άλλα προβλήματα», όχι οι Έλληνες. {...}
26. {...}
27. Ο Καραμανλής επανέλαβε ότι αν οι Τούρκοι δεν πείθονταν να ελέγξουν τις δράσεις τους στην Κύπρο, μια «καταστροφή» δεν θα ήταν εύκολο να αποφευχθεί. {...}
28. {...}
29. {...} Ο Υπουργός Kissinger είχε γνωρίσει θεαματική επιτυχία στη συμφιλίωση των εχθρών. Θα έπρεπε να είναι ευκολότερο να συμφιλιωθούν οι σύμμαχοι. {...}
{...}
33. {...} να περιγράψει την προκαταρκτική εκτίμηση του Υπουργού για μια πιθανή επίλυση του Κυπριακού. Κατά την άποψη του Υπουργού, κάποιο είδος ρύθμισης διζωνικής ομοσπονδίας φαινόταν το πιο πρακτικό πλαίσιο. (Ο Καραμανλής παρατήρησε ότι, «αποδεχόμαστε αυτή την ιδέα, αν και οι Ελληνοκύπριοι όχι».) {...} αυτό δεν θα ήταν συμβατό με την κυπριακή κυριαρχία.) Ο Πρέσβης Tayer είπε ότι όσον αφορά το προσφυγικό πρόβλημα πιστεύαμε ότι θα υπήρχε η επιστροφή ορισμένων προσφύγων στα σπίτια τους αλλά πιθανώς και μια αρκετά σημαντική ανταλλαγή πληθυσμών.
34. {...}
35. {...} Φυσικά, οποιαδήποτε διζωνική ομοσπονδιακή λύση θα έπρεπε να γίνει αποδεκτή από τις δύο κοινότητες του νησιού, εάν λειτουργούσε. {...}
36. {...}
37. {...} Το βόρειο τμήμα του νησιού που σήμερα καταλαμβάνεται από τους Τούρκους αντιπροσώπευε το ογδόντα τοις εκατό ή περισσότερο της παραγωγικής ικανότητας και του πλούτου της Κύπρου. {...}
38. {...} Εάν ερχόταν μια «λύση» η οποία ταπείνωνε την ελληνική κυβέρνηση ή αποδεικνυόταν αδύνατο να ζήσουν οι Ελληνοκύπριοι, δεν θα είχε διάρκεια.
39. {...}
Tasca
(Σε πιστή μετάφραση από τα επιλεγμένα σημεία του κειμένου που είναι αναδημοσιευμένο στον σύνδεσμο:
https://lygeros.org/63634-en/ και
https://lygeros.org/63635-en/)
Επιμέλεια: Μπάμπης Λαμπαδιάρης
