Ανθρωπος: Τελικά καλός ή κακός;

Από τον Νίκο Τάχατο, φιλόλογο

Πρόκειται για ένα διαχρονικό ερώτημα που στην πορεία του χρόνου απασχόλησε φιλοσόφους, θεολόγους, κοινωνιολόγους, μέχρι και τον πιο απλό άνθρωπο, και επί της ουσίας έχει παραμείνει αναπάντητο. Η ανθρώπινη Φύση τελικά δεν αλλάζει; Οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως καλοί ή κακοί;
Ως Καλός άνθρωπος θεωρείται αυτός που πρακτικά, συναισθηματικά και ουσιαστικά, όχι θεωρητικά, βοηθά τους συνανθρώπους του και επιδιώκει το καλύτερο για αυτούς. Εκείνος ο άνθρωπος που όταν καλείται να διαλέξει ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες επιλογές, επιλέγει εκείνη που έχει τα πιο ωφέλιμα αποτελέσματα.
Ως Κακός ορίζεται ο άνθρωπος που δεν είναι χρήσιμος, ούτε ωφέλιμος στους άλλους, που προκαλεί με τη συμπεριφορά του και τις πράξεις του βλάβη ψυχική ή σωματική σε συνανθρώπους του και γι’ αυτό ο χαρακτήρας του αποδοκιμάζεται.
Από τη στιγμή που δεν υπάρχει κάποιο επιστημονικό όργανο που να μετρά την Καλοσύνη και την Κακία και συνεπώς δεν μπορούμε να κατατάξουμε τους ανθρώπους σε απόλυτα καλούς και κακούς, ποιο είναι το κριτήριο με το οποίο επιλέγουν και κάνουν το Καλό ή το Κακό;
Ο Σωκράτης (470-399 π.Χ.) υποστήριξε ότι κανείς άνθρωπος δεν είναι κακός με τη θέλησή του. Όταν κάνει κάτι κακό, το πράττει γιατί βαθιά και ουσιαστικά μέσα του δεν έχει ξεκάθαρη γνώση των εννοιών του Κακού και του Καλού. Πίστευε ότι αν διαπαιδαγωγήσουμε τους ανθρώπους, ώστε να κατανοούν τη διάκριση μεταξύ των δύο, τότε εκείνοι θα επέλεγαν το Καλό. Στο επιχείρημα κάποιων, ότι συχνά οι άνθρωποι γνωρίζουν ότι μια πράξη τους είναι κακή και παρόλα αυτά την επιλέγουν, ο Σωκράτης θα απαντούσε ότι την επιλέγουν, γιατί ουσιαστικά και απόλυτα δεν έχουν κατανοήσει την έννοια του Καλού. Θεωρούν ότι γνωρίζουν τη διαφορά, αλλά στην πραγματικότητα δεν έχουν εμπεδώσει μέσα τους την καλοσύνη.
Ο Πλάτωνας ασχολήθηκε με το ίδιο ερώτημα στην περίφημη «Πολιτεία» του. Εκεί ο Σωκράτης συνομιλεί με τον Γλαύκωνα και παρατίθεται η ιστορία με το δαχτυλίδι του Γύγη. Ο Γλαύκωνας υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι επιλέγουν το καλό συχνά στη ζωή τους, επειδή φοβούνται την τιμωρία. Αν κάποια στιγμή αποκτήσουν τη δύναμη να κάνουν το Κακό, γνωρίζοντας ότι δεν θα τιμωρηθούν, τότε χωρίς δεύτερη σκέψη το επιλέγουν. Αν για παράδειγμα ένας φτωχός άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει πλούτη, δόξα, εξουσία, αλλά να χρειαστεί να σκοτώσει έναν ή περισσότερους ανθρώπους και ξέρει ότι δεν θα τιμωρηθεί, απλά θα το κάνει. Συνεπώς, η επιλογή ανάμεσα στα δύο δεν είναι θέμα διαπαιδαγώγησης, αλλά κανόνων επιβράβευσης ή τιμωρίας που διέπουν την ανθρώπινη κοινωνία.
Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) υποστήριξε ότι η επιλογή ανάμεσα στο Καλό ή στο Κακό υπάρχει και είναι καθαρά θέμα βούλησης, δηλαδή τι θέλει κανείς να κάνει. Οι επιλογές υπάρχουν και το άτομο είναι το αποτέλεσμα των πράξεών του. Εξάλλου, όπως είχε πει: η επιλογή και όχι η τύχη καθορίζει το πεπρωμένο σου. Γι’ αυτόν εξαρτάται αποκλειστικά από εμάς αν θα πράξουμε κάποια πράγματα ή όχι και συνεπώς αν θα χαρακτηριστούμε καλοί ή κακοί άνθρωποι. Τη γνώση για το αν μια πράξη είναι καλή ή κακή την έχει ο καθένας από εμάς και συνεπώς είναι καθαρά θέμα βούλησης του τι θα κάνουμε. Κανένας δεν είναι καλός ή κακός χωρίς τη θέλησή του και δεν έχει σχέση ούτε με τη βαθιά κατανόηση των εννοιών, ούτε με τον φόβο ή όχι της τιμωρίας. Για τον Αριστοτέλη τόσο ο δρόμος της Αρετής όσο και ο δρόμος της Κακίας είναι εκούσιος. Εσύ επιλέγεις…
Στους νεότερους χρόνους, εποχή ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, οι φιλόσοφοι και θεολόγοι προσπάθησαν να δώσουν μια απάντηση στο παραπάνω ερώτημα, έχοντας ως αφετηρία τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Για παράδειγμα, παρόμοια άποψη με αυτή του Αριστοτέλη διατύπωσε ο Καντ και ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Πολλοί ασχολήθηκαν με τη διάκριση σώμα-ψυχή και υποστήριξαν ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να απαρνηθεί το υλικό του σώμα και να ασκηθεί στην αρετή της ψυχής που είναι το μόνο αγνό και γνωρίζει το Καλό.
Τελικά, όσα χρόνια και να περάσουν, μια οριστική απάντηση στο παραπάνω ερώτημα δεν θα δοθεί ποτέ, μιας και η ανθρώπινη φύση είναι τόσο πολύπλοκη. Ίσως η οικογένεια, το σχολείο, με έμφαση στις Ανθρωπιστικές Σπουδές, και η προσπάθεια του ατόμου για περιορισμό των υλικών αγαθών, να είναι μια λύση προς τη σωστή κατεύθυνση, ώστε να επικρατήσει το Καλό στις ανθρώπινες πράξεις. Εξάλλου, όπως είπε και ο Γάλλος φιλόσοφος Βολταίρος (1694-1778): Ο κάθε άνθρωπος είναι ένοχος για το Καλό που δεν έκανε.