Η Μελίβοια και τα «Moulivia»

Από τον Οδυσσέα Β. Τσιντζιράκο,
φιλόλογο

Πάνε ήδη αρκετές δεκαετίες που πασχίζω να δείξω, επιτέλους, ποια σχέση μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στην ομηρική πόλη Μελίβοια και το τοπωνύμιο «Moulivia» που βρίσκεται σε ύψωμα πάνω από την περιοχή Παλιουριάς της Τοπικής Κοινότητας Μελιβοίας κοντά στην αρχαία τοποθεσία «Βίγλα» στην κορυφή του ακρωτηρίου Δερματάς.

Σχετική μνεία βεβαίως κάνω και στο βιβλίο μου «ΜΕΛΙΒΟΙΑ, Μια πρόκληση της Ιστορίας», Θεσ/νίκη 2014, σελ 73. Και εκεί γίνεται λόγος ότι δεν είναι δυνατό να ταυτίσουμε την εν λόγω τοποθεσία με την αρχαία Μελίβοια. Κι είναι ν’ απορεί κανείς πως ακόμη σήμερα κυκλοφορούν χάρτες της περιοχής, οι οποίοι στη συγκεκριμένη τοποθεσία αναγράφουν την ένδειξη ΜΕΛΙΒΟΙΑ (αντί molivia). Όμως το να υποστηρίζει κανείς κάτι τέτοιο, δυστυχώς προδίδει ημιμάθεια και σαφώς απερισκεψία.
Λοιπόν: Βασικά ο όρος «Moulivia» παραδόθηκε μέχρι σήμερα μόνον προφορικά, χωρίς έστω κάποια ένδειξη του γιατί και του πώς. Οπότε η επιμονή του οποιουδήποτε να το θεωρήσει και να το γράψει Μολίβοια ενέχει σοβαρή πιθανότητα πλάνης. Στην ντοπιολαλιά της περιοχής η λέξη «Moulivia» ακούγεται. Αλλά εκείνο που θα πρέπει εξαρχής να ξεκαθαρίσουμε αποδεικτικά είναι τούτο: Αποκλείουμε την περίπτωση η λέξη αυτή να αποτελεί παραφθορά του Μελίβοια και συνεπώς οδηγούμαστε κατ’ ανάγκη στη σκέψη ότι έχουμε να κάνουμε με το προσηγορικό Μολύβια, πράγμα βέβαια που απομακρύνει εντελώς τη σκέψη ταύτισης της Μελιβοίας με την περιοχή αυτήν. Και το οχύρωμα πάνω στη «Βίγλα», το οποίο τόσο πολύ συγκίνησε ιστορικά, ενδεχομένως και αρχαιολογικά, τον Ν. Γεωργιάδη, πρόκειται απλώς για ένα βυζαντινό οχυρό πάνω σε αρχαίο ναό. Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο.
Θεωρείται πάντως απίθανο να επισκέφθηκε ο Ν. Γεωργιάδης τω καιρώ (1880) εκείνω την περιοχή, άρα φαντάζει από δύσκολο έως αδύνατο να μιλούμε για αυτοψία. Πιθανόν και αυτός, όπως έκαναν τόσοι άλλοι, και δυστυχώς κάποιοι επιμένουν ακόμη και σήμερα, να στηρίχθηκε στις περιγραφές εκείνου του αλήστου μνήμης M. Leake, που σαν ήρθε στις αρχές του 19ου αιώνα στην περιοχή μας, άρχισε τις περιοδείες και τις αρχαιολογικές περιγραφές, παριστάνοντας τον αρχαιολόγο, τον ερευνητή, τον ιστορικό, το φιλόλογο, τον φιλέλληνα και και και... Εκείνο όμως που δεν έλεγε είναι ότι στάλθηκε από τους Άγγλους ως κατάσκοπος και στο πλαίσιο της αποστολής του ήταν να πείσει τον Αλή ν’ αγοράσει όπλα από τους Άγγλους. Ήδη την εποχή εκείνη ο Αλής ερωτοτροπούσε με τον Ναπολέοντα και οι Άγγλοι πήγαν να τον προλάβουν από μια τέτοια αγορά! Και έστειλαν τον Leake. Όχι παίζουμε. Τώρα για το πώς ο τύπος αυτός έφτασε ως την περιοχή μας, αυτό είναι αλλουνού παπά βαγγέλιο.
Μολύβια λοιπόν, κι όχι Μελιβοία. Και να γιατί:
1. Στην ντοπιολαλιά της περιοχής, καθ’ όλα για μένα σεβαστή, δεν γίνεται σε λέξη που περιέχει «ε» στην πρώτη της συλλαβή να συμβεί η ποιοτική ετεροίωση τροπής του «ε» σε «ο». Το πολύ το «ε» αυτό, εφόσον είναι άτονο, να γίνει «ι». Και ξέροντας ότι και το άτονο «ο» γίνεται «ου», τότε το Μελίβοια θα γινόταν Milivia και ποτέ Moulivia, σε περίπτωση παραφθοράς της λέξης Μελίβοια.
2. Η ονομασία Moulivia της συγκεκριμένης τοποθεσίας είναι διαπιστωμένο από την τοπική μας παράδοση ότι προϋπήρχε της ίδρυσης του σημερινού χωριού που από το 1920 και εξής πήρε την ονομασία Μελίβοια, ενώ μέχρι τότε κρατούσε τη θέση του στον χάρτη με το παράδοξο όνομα χώρα ή χωρίον θανάτου! Που με τον καιρό έγινε πολύ κακώς Αθανάτη. Και φαίνεται ότι το χωριό αυτό ιδρύθηκε μεταξύ των ετών μετά το 1425 και πριν το 1454, δεδομένου ότι στην απογραφή των Οθωμανών το 1425 δεν αναφέρεται καν. Αναφέρεται όμως στην απογραφή του 1454 με το όνομα Sanatos. (Οι Τούρκοι δεν μπορούν να προφέρουν το δασύ σύμφωνο θ, οπότε το έγραψαν Sanatos).
3. Και προφανώς πριν από τα χρόνια αυτά, πάππου προς πάππου ακούγεται η τοποθεσία Moulivia. Και πιθανόν απ’ την ονομασία αυτή να παρασύρθηκε ο Ν. Γεωργιάδης και θεώρησε τη λέξη βς παραφθορά του Μελίβοια -πολύ κακώς βέβαια- κι άφησε έκτοτε στον αέρα μια πλάνη που εξακολουθεί ακόμη να ταλαιπωρεί ιδιώτες, αρχαιολόγους, ιστορικούς ή και διάφορους ερευνητές. Το κακό είναι ότι τον μιμήθηκαν και ο Wace και ο Tam και αρκετοί μεταγενέστεροι.
4. Και στην εν λόγω περιοχή (Βίγλα - Moulivia) με το πετρώδες και ανώμαλο σε μεγάλες εκτάσεις έδαφος όλα δείχνουν ότι απ’ τα βυζαντινά ακόμη χρόνια φάνηκαν ενδείξεις μολύβδου ή και άλλων μετάλλων, οπότε από πολύ παλιά δόθηκε συνεκδοχικά η ονομασία Moulivia κρατημένη γερά από τις προσδοκίες των ξωμάχων που τότε ζούσαν πάνω στις νάπες της Όσσας. Το ότι η ονομασία δόθηκε στον πληθυντικό εντάσσεται προφανώς σε μια παραδοσιακή συνήθεια των τότε κατοίκων, οι οποίοι πολλά τοπωνύμιά τους μας τα κληροδότησαν με ονομασίες στον πληθυντικό. (Αρνάτικα, λιγδάδικα, κουτσιακάδικα, παλιάμπελα, βρυσίτσες, μύλοι κ.ά.). Άρα τα κοιτάσματα μολύβδου και μετάλλων γενικά έδωσαν στην περιοχή την ονομασία.
5. Η όψιμη τοποθέτηση του Κορδάτου να κρίνει τον Γεωργιάδη για την παραφθορά της λέξης Μελίβοια και να θεωρήσει το Moulivia ως παραλλαγή της τουρκικής μολ - όβα = ίσιωμα από πέτρες δεν έχει καμιάν απολύτως λογική, ιστορική ή γλωσσική υπόσταση. Και το επιχειρεί αυτό ο Κορδάτος πάνω σε μια περιοχή της Ελλάδας, στην οποία απουσιάζουν παντελώς τα τουρκικά τοπωνύμια! Η δε αμφισβήτηση του Κορδάτου για την ύπαρξη φλέβας μολύβδου στην περιοχή όπου αναφερόμαστε, μάλλον είναι αποκύημα του μυαλού του. Γιατί, όσο εγώ, είμαι αρχιεπίσκοπος, άλλο τόσο ο Κορδάτος πάτησε το πόδι του στα Moulivia.
6. Αρκετοί κάτοικοι του σημερινού χωριού Μελίβοια, κυνηγοί κυρίως, μου έδωσαν κατά καιρούς τη διαβεβαίωση ότι στη συγκεκριμένη τοποθεσία υπάρχουν χυμένες ή θαμμένες ποσότητες λειωμένου μολύβδου. Οπότε δεν μας μένει παρά να δεχτούμε ανεπιφύλακτα ότι η περιοχή ονομάζεται Μολύβια και σε καμιά περίπτωση Μολίβοια!
7. Και τις παραπάνω τοποθετήσεις μπορεί κάλλιστα να τις στηρίξει αποδεικτικά και το εξής γεγονός. Στο φύλλο της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, 4 Ιουλίου 2021, σελ. 4, στη στήλη ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ, σε κείμενο του Αλέξανδρου Χ. Γρηγορίου, μεταξύ άλλων, διαβάζουμε και τα εξής σχετικά με το ζήτημα αυτό. Βρισκόμαστε στα 1898, έναν χρόνο μετά τον καταστροφικό πόλεμο του 1897, που για μιαν ακόμα φορά διέλυσε την Ελλάδα. Η χώρα, φορτωμένη τα αβάσταχτα βάρη της, αναγκάζεται να φορτωθεί και τους τσιφλικάδες, μεγαλοκτηματίες και επιχειρηματίες, που οι πιο πολλοί ήρθαν από το εξωτερικό κι αγόρασαν ...τζάμπα αρκετά από τα εθνικά μας κτήματα υπό τας ευλογίας των Γερμανών (και τότε!) με τη συνδρομή του Χ. Τρικούπη. Ένας εξ αυτών των επιχειρηματιών, που σχετίστηκε με το θέμα που εξετάζουμε, είναι και ο Κωνσταντίνος Αστεριάδης, ο οποίος μετά την οικονομική καταστροφή που έπαθε λόγω του πολέμου του 1897, προσπαθώντας να ανακάμψει, στις 7 Αυγούστου 1898 ζήτησε από τον Νομάρχη Λάρισας την παραχώρηση ενός μεταλλείου χαλκού, ψευδαργύρου, σιδήρου και μολύβδου, που βρισκόταν στην επαρχία της τότε Αγυιάς, στα όρια των χωριών Αθανάτης και Καρύτσας και μάλιστα σε έκταση 6.862.259 τ.μ.
Η αίτηση έγινε αποδεκτή και ο Αστεριάδης ξεκίνησε τις προσπάθειες εξόρυξης των μετάλλων. Και τον Δεκέμβριο του 1898 πραγματοποίησε από το υποκατάστημα Εθνικής Τραπέζης Ελλάδος δάνειο 800 δραχμών, πληρωτέο σε 6 έτη με τόκο 4%. Αμέσως στρατολόγησε εργάτες, αγόρασε μηχανήματα, εργαλεία διάφορα, με μεταθετό σιδηροδρομικό δίκτυο, βαγονέτα, ζώα και όλα τα σχετικά, και ξεκίνησε τις εργασίες εξόρυξης. Όμως παρά τα έξοδα και τις προσπάθειές του, δεν κατόρθωσε ν’ ανακαλύψει μεγάλη φλέβα που θα του απέφερε πολλά κέρδη, όπως προσδοκούσε. Ήρθε δηλαδή στα Μολύβια, αλλά τελικά μολύβι δεν εξόρυξε. Η άλλη επιχείρηση του πήγε στα χαμένα.
Αναγκάστηκε, λοιπόν, να εγκαταλείψει τις προσπάθειές του, μάζεψε τα σύνεργά του, απέλυσε τους εργάτες και έφυγε αφήνοντας προφανώς κάποιες μικροποσότητες μολύβδου να χάσκουν έκτοτε χυμένες στο έδαφος μόνο και μόνο για να πιστοποιούν ότι η περιοχή αυτή ανέκαθεν λεγόταν Μολύβια. Άρα ουδεμία σχέση έχει ο όρος και η τοποθεσία με την αρχαία Μελίβοια. Επιπλέον, η όλη διαδικασία αφήνει κι ένα δίδαγμα αυστηρό σ’ όλους όσοι στην ιστοριοδίφυσή τους είναι υποχρεωμένοι να μπλέκουν με τοπωνύμια: έχει τελικά τεράστια σημασία το να ετυμολογείς τη λέξη με βάση την ντοπιολαλιά της συγκεκριμένης περιοχής. Διαφορετικά δεν κάνεις άλλο από το να παραδίδεις τη σκυτάλη της πλάνης από γενιά σε γενιά...