Η έννοια της μεταφυσικής

Από τον Δημήτρη Τσικούρα, λογοτέχνη

Μεταφυσική, στη νεότερη και ξεκαθαρισμένη έννοια είναι η τάση να φτάσουμε σε γνώσεις διαφορετικές από κείνες που δίνουν οι αιστήσεις είτε οι φυσικές επιστήμες. Ο απλοϊκός άνθρωπος πιστεύει πως πίσω από την πραγματικότητα που νιώθει με τις αιστήσεις είναι κάτι άλλο, που δεν μπορεί να το καταλάβει άμεσα είτε πως τα πράγματα είναι διαφορετικά από κείνα που φαίνονται. Η πίστη αυτή ήταν πιο ζωντανή στα παλιότερα χρόνια, και η απειθάρχητη διάνοια του πρωτογονότερου ανθρώπου έφτιαξε πίσω και πάνω από την πραγματικότητα έναν κόσμο φανταστικό, θεούς και δαίμονες, πνεύματα και δράκους, και οι θρησκείες έβαλαν τα δυνατά τους, να ξεσκεπάσουν το μυστικό του υπερφυσικού κόσμου, όπως συνηθίζουν να λένε.
Μα κι αργότερα, που λύθηκαν τα μάγια του μύθου, οι άνθρωποι δεν έπαψαν να γυρεύουν κάτι πίσω από τα φαινόμενα. Σαν τι να ήταν αυτό που ζητούσαν; Οι φιλόσοφοι δεν είναι σύμφωνοι στο σημείο αυτό κι οι φιλονικίες τους γέμισαν τη διανοητική ιστορία ως τα τελευταία χρόνια. Με τον καιρό όμως και τις συζητήσεις καταστάλαξαν κάπως τα ζητήματα. Η μεταφυσική αναγκάστηκε ν’ αφήσει τις μεγάλες και λίγο αόριστες απαιτήσεις της, έγινε στοχαστικότερη και πιο μετρημένη. Σήμερα στην ερώτηση ποιο είναι το έδαφος της μεταφυσικής, μας απαντούν: η μεταφυσική ζητάει να βρει το σταθερό πίσω από τα φαινόμενα, κάτι που να μην αλλάζει την πραγματικότητα την ίδια, το όντως ον, το πράγμα το καθαυτό στην έννοια που κράτησε η λέξη αυτή στην ελληνική γλώσσα από τον καιρό του Πλάτωνα ‘ίσαμε σήμερα, γι’ αυτό τη μεταφυσική τη λένε ειδικότερα κι οντολογία.
Όποια κι αν είναι η αρχή κι η σημασία της, είναι βέβαιο πως η ανάγκη αυτή υπάρχει κι αυτήν εννοούν κυριολεκτικότερα όταν μιλούν για μεταφυσική ορμή ή όταν λεν πως ο άνθρωπος είναι γεννημένος μεταφυσικός είτε πως είναι ζώο μεταφυσικό κλπ.
Και για να τα κάνουμε ακόμα πιο λιανά τα πράγματα, όταν λέμε μεταφυσική, αναφερόμαστε στα μεταθανάτια και στα υπερφυσικά, που η φιλοσοφική διανόηση αρχίζει με τη μεταφυσική, την εσωτερική ανάγκη που σπρώχνει τον άνθρωπο να ψάξει το κάτι αυτό, που νομίζει πως κρύβεται πίσω και πέρα από την πραγματικότητα, που στην παλιότερη εποχή την ανάγκη αυτή την υπηρέτησε ο μύθος και η θρησκεία. Νεότερη αδελφή της θρησκείας η μεταφυσική ζητάει κάτι όμοιο, τη βαθύτερη ουσία του είναι είτε κάποιες απόκρυφες αφορμές ή αιτίες που βρίσκονται πίσω από τα φαινόμενα.
Η μεταφυσική αυτή είναι πολύ παλιά. Στοιχεία της βρίσκουμε στους Κινέζους και στους Ινδούς. Η παλιότερη ελληνική φιλοσοφία είναι αποφασιστικά μεταφυσική. Οι σοφοί της Αρχ. Ιωνίας ζητούν κάτι που μένει σταθερό κάτω από τις αλλαγές, μιαν ουσία βασική, που με τις αλλαγές της κάνει να γεννηθούν όσα βλέπουμε στον κόσμο. Αυτή είναι η αρχή, το principium όπως τη μετάφρασαν οι Λατίνοι, που με τόση επιμονή τη ζητούν ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, ο Αναξιμένης, ο Ηράκλειτος. Ο πρώτος τη βρίσκει στο νερό, ο δεύτερος στο άπειρο, ο τρίτος στον αγέρα και ο τέταρτος στη φωτιά.
Για τον Σωκράτη το σταθερό, το ακίνητο, η ουσία είναι οι γενικές έννοιες, οι ιδέες, που ο Πλάτων τις θεοποιεί και χωρίζει έτσι τον κόσμο σε δύο, στο νοητό και τον αισθητό. Ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των ιδεών, που έχει για τελείωσή του την ιδέα του αγαθού (θεός), είναι το αληθινό, το καθαυτό, το όντως όν, η ενότητα και ταυτότητα, ενώ ο αισθητός κόσμος είναι φαινόμενο, γίγνεσθαι, πολλαπλότητα, αλλαγή. Η μελέτη και γνωριμία του νοητού κόσμου είναι η μεταφυσική είτε η διαλεκτική, όπως ονομάζει τη μεταφυσική ο Πλάτων.
Ο Αριστοτέλης προσπάθησε να γεφυρώσει το χάσμα, που άνοιξε η πλατωνική θεωρία ανάμεσα στον νοητό και αισθητό κόσμο, στο πνεύμα και την ύλη και με τη συνθετική του ικανότητα έδωσε στη μεταφυσική τη μορφή, που θα γίνει υποδειγματική στα κατοπινά χρόνια. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης είναι οι πρώτοι μεγάλοι σταθμοί της μεταφυσικής.
Η πλατωνική όπως και η αριστοτελική μεταφυσική έχουν στο βάθος πυρήνα θεολογικό. Το ίδιο παρατηρούμε και στους Στωικούς και περισσότερο ακόμη στον Πλωτίνο, που είναι ο τελευταίος μεγάλος μεταφυσικός του αρχαίου κόσμου.
Καταλήγοντας σημειολογικά και πάντα αποφθεγματικά να πούμε πως, το ζήτημα της μεταφυσικής, είναι τεράστιο και παγκόσμιο, που καταπιάστηκαν πάρα πολλοί φιλόσοφοι επιστήμονες και εξακολουθούν να το κάνουν συνεχόμενα, αντιπαλεύοντας με δύο βασικές πανάρχαιες κοσμοθεωρίες, την ιδεαλιστική (θεολογική) και τη νομοτελειακή (φυσική). Γράφτηκαν και γράφονται μύρια όσα, σε χιλιάδες σελίδες κι αναρίθμητους τόμους βιβλίων ως τα τώρα, όπου παντού πρυτανεύει η γνώση και η λογική, που στηρίζεται στη διαλεκτική. Κατανοούμε και βιώνουμε ανάλογα με την εξελικτική πορεία του σύμπαντος κόσμου και με τη βαθιά μελέτη των φυσικών πραγμάτων, που οι θετικές επιστήμες, με την επιστήμη των επιστημών τη φιλοσοφία, μας παρουσιάζουν και μας διδάσκουν το κάθε τι. Έτσι ο κόσμος προχωρεί και εξελίσσεται πάντα στον γήινο πλανήτη, αλλά, και σ’ άλλους πλανήτες.