ποιότητας του περιβάλλοντος σε τοπικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο. Ωστόσο, το μέλλον διαφαίνεται «ζοφερό», προειδοποιεί ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) με τους επιστήμονες να τονίζουν ότι χρειάζονται χιλιάδες χρόνια για να σχηματιστούν τα εδάφη, και απαιτείται η προστασία τους. Η πίεση που δέχονται οι εδαφικοί πόροι ως αποτέλεσμα της προσπάθειας αύξησης της παραγωγής αγροτικών προϊόντων, σε συνδυασμό με τη συνεχή μείωση των εκτάσεων παραγωγικών εδαφών λόγω παραγόντων όπως η αστικοποίηση, η υπερβόσκηση, η ερημοποίηση, η διάβρωση η αλκαλίωση, θέτουν σε κίνδυνο την εκπλήρωση των βασικών λειτουργιών που επιτελεί το εδαφικό σύστημα, απειλώντας τη βιωσιμότητα της ίδιας της γεωργίας.
Μεταξύ των σημαντικότερων αλληλεξαρτώμενων απειλών για τη λειτουργία του εδάφους σε παγκόσμια κλίμακα σύμφωνα με τις πρόσφατες μελέτες του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO) είναι η διάβρωση, η εναλάτωση του εδάφους, η μείωση της οργανικής ουσίας και η διατάραξη της ισορροπίας θρεπτικών στοιχείων με κίνδυνο να μην ικανοποιηθούν οι στόχοι βιώσιμης ανάπτυξης (The UN 2030 Agenda for Sustainable Development). Αρκετοί από τους ανωτέρω στόχους σχετίζονται άμεσα με το έδαφος (π.χ. εξάλειψη της φτώχειας και της πείνας, η ευζωία των ανθρώπων κάθε ηλικίας, προστασία των εδαφικών λειτουργιών, κλιματική αλλαγή κλπ).
Η έννοια της «ποιότητας του εδάφους» που εξετάζει την ικανότητά του να επιτελεί τις βασικές λειτουργίες της παραγωγικότητας, της προστασίας του περιβάλλοντος και της συντήρησης της υγείας των φυτών, των ζώων και του ανθρώπου εμφανίζεται ως ένας από τους πρωταρχικούς δείκτες της βιωσιμότητας των διαχειριστικών πρακτικών που εφαρμόζονται στις γαίες. Η ποιότητα του εδάφους αποτελεί τον συνδετικό κρίκο μεταξύ των στρατηγικών για την υιοθέτηση διαχειριστικών πρακτικών προστασίας και την εκπλήρωση των βασικών στόχων της αειφόρου γεωργίας.
Η οργανική ουσία (ΟΜ) του εδάφους αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους και αναγνωρίσιμους δείκτες ποιότητας των εδαφών καθώς επηρεάζει πλήθος εδαφικών ιδιοτήτων και διεργασιών, όπως τη συγκράτηση του νερού και των θρεπτικών στοιχείων, τη δομή προσδίδοντας σταθερότητα στα εδαφικά συσσωματώματα, τη ρυθμιστική ικανότητα, τη μικροβιακή δραστηριότητα και ποικιλότητα συνεισφέροντας έτσι καθοριστικά στη βιωσιμότητα των αγρο-οικοσυστημάτων. Για τους λόγους αυτούς είναι απαραίτητη η παρακολούθηση της δυναμικής της στον χρόνο.
Η οργανική ουσία (Soil Organic Matter) είναι η μεγαλύτερη πηγή και δεξαμενή του εδαφικού οργανικού άνθρακα (Soil Organic Carbon). Η περιεκτικότητα οργανικού άνθρακα στην οργανική ουσία του εδάφους κυμαίνεται ~58-60% συνεπώς οι όροι «οργανικός άνθρακας» και «οργανική ουσία» του εδάφους συχνά αλληλοχρησιμοποιούνται. Η μέτρηση του οργανικού άνθρακα συχνά αποτελεί μια προσέγγιση της οργανικής ουσίας του εδάφους. Τα εδάφη είναι η δεύτερη μεγαλύτερη δεξαμενή άνθρακα στη γη μετά τους ωκεανούς. Οι εκτιμήσεις ποικίλλουν παγκοσμίως μεταξύ 1463 και 2011 γιγατόνους οργανικού άνθρακα στο ανώτερο 1 μέτρο του εδάφους. Αυτό οφείλεται στην έλλειψη αξιόπιστων και ενημερωμένων δεδομένων εδάφους, καθώς δεν διαθέτουν όλες οι χώρες συστήματα παρακολούθησης της δυναμικής της στον χρόνο, υπάρχουν δυσκολίες που παρουσιάζονται από την έλλειψη συγκρισιμότητας των δεδομένων, τη χρονική μεταβλητότητα και το κόστος που συνδέεται με την απόκτηση των δεδομένων.
Το τμήμα Εδαφοϋδατικών Πόρων του Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού (ΕΛ.Γ.Ο.) «Δήμητρα», στη Λάρισα, τις τελευταίες δεκαετίες μελετά τα επίπεδα της οργανικής ουσίας των εδαφών της Θεσσαλίας μέσω των αναλύσεων που πραγματοποιούνται στο Διαπιστευμένο Εργαστήριο Αναλύσεων Εδαφών Φυτών και Νερού του Ινστιτούτου, στα εδαφικά δείγματα των παραγωγών αλλά και των ερευνητικών προγραμμάτων που υλοποιεί.
Στο Εργαστήριο Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών του Ινστιτούτου δημιουργήθηκαν δύο χάρτες κατανομής της οργανικής ουσίας του επιφανειακού εδάφους των γεωργικών εδαφών της Θεσσαλίας με υψόμετρο < 200 μέτρων, που αναδεικνύουν τη δυναμική της οργανικής ουσίας τα τελευταία περίπου 35 χρόνια.
Ο πρώτος χάρτης είναι αποτέλεσμα επεξεργασίας 1.094 μετρήσεων οργανικής ουσίας της περιόδου του 1977-1983, οι οποίες προέρχονται κυρίως από τις εδαφολογικές μελέτες του Ινστιτούτου, (τότε Ινστιτούτο Χαρτογράφησης και Ταξινόμησης Εδαφών, του πρώην Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε). Ο δεύτερος χάρτης, είναι προϊόν επεξεργασίας 4.153 μετρήσεων που πραγματοποιήθηκαν στο εργαστήριο ανάλυσης εδαφών την περίοδο 2012 -2018.
Από τους χάρτες αναδεικνύεται η σημαντική μείωση του μέσου όρου της οργανικής ουσίας των γεωργικών εδαφών στη Θεσσαλία από 1,68% σε 1,36% σε διάστημα 35 ετών, οφειλόμενη κυρίως στις ακολουθούμενες μη ορθολογικές καλλιεργητικές πρακτικές στα εδάφη (έντονη κατεργασία του εδάφους, μονοκαλλιέργειες, κάψιμο των φυτικών υπολειμμάτων και κυρίως της καλαμιάς, κ.λπ.) και στις επικρατούσες ξηροθερμικές εδαφοκλιματικές συνθήκες που ευνοούν την ταχεία αποσύνθεση της οργανικής ουσίας ειδικά σε ασβεστούχα εδάφη που είναι άφθονα στην περιοχή. Ο ρυθμός μείωσης της οργανικής ουσίας διαφοροποιείται στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλίας και κυμαίνεται από 11,2% έως 15,5%. Μεγαλύτερες μειώσεις παρατηρούνται στις ευρύτερες περιοχές της Νίκαιας – Φαρσάλων (25%), στα όρια των νομών Καρδίτσας Τρικάλων ( 19%) και στο δέλτα του Πηνειού (14%)*. Η αντιστροφή του φαινομένου μείωσης της οργανικής ουσίας των εδαφών της Θεσσαλίας κρίνεται ως επιτακτική προτεραιότητα της πολιτείας προκειμένου να αποτραπεί περαιτέρω υποβάθμιση της ποιότητας των γεωργικών εδαφών της, με σημαντικές οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις στην περιοχή. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική προωθεί «Μέτρα Ενθάρρυνσης» και «Οικολογικά Σχήματα» που επιβραβεύουν τους αγρότες για τη διαχείριση και την αποθήκευση άνθρακα στο έδαφος:
* Καλλιέργειες κάλυψης (δημητριακά, ψυχανθή) για την αποκατάσταση της περιεκτικότητας σε οργανική ύλη.
* Γεωργία ακριβείας για την αποφυγή υπερβολικής λίπανσης.
* Εναλλακτικές τεχνικές ελέγχου ζιζανίων για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας του εδάφους.
* Αμειψισπορές συμπεριλαμβανομένων των οσπρίων.
* Καθόλου ή μειωμένη κατεργασία του εδάφους.
* Χρήση κατάλληλων συστημάτων άρδευσης.
(*) Οι Δρ. Νούλας Χ. και Δρ. Ευαγγέλου είναι γεωπόνοι-ερευνητές του ΙΒΚΦ,
ο κ. Α. Τσιτούρας είναι γεωργάφος, Ειδικός Επιστήμονας του ΙΒΚΦ.
