Μήνας που θυμίζει πότε καλοκαίρι και πότε τον επερχόμενο χειμώνα, αγαπημένος μήνας των καλλιτεχνών, για τις δημιουργίες τους. Ονομάστηκε έτσι από το λατινικό novem, γιατί ήταν ο ένατος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου. Οι Ρωμαίοι τον είχαν αφιερώσει στον Ποσειδώνα και γιόρταζαν τα Ποσειδώνια. Για τους αρχαίους Έλληνες ήταν ο 5ος του Αττικού έτους και ονομαζόταν Μαμακτηρίων, όνομα που το πήρε από τον Δία, ο οποίος λεγόταν και Μαμάκτης, δηλαδή, θυελλώδης. Σύμφωνα με τον Όμηρο, Ησίοδο και Πτολεμαίο, η δύση του Αστερισμού των Πλειάδων, δηλαδή της Πούλιας, γινόταν λίγο μετά τη δύση του ηλίου, 3 Νοεμβρίου. Ήταν ένα σημάδι της επιδείνωσης του καιρού και της λήξης των θαλάσσιων ταξιδίων.
Το ουράνιο σημάδι που κυριαρχεί τον μήνα Νοέμβριο και οργανώνει τις εργασίες των αγροτών και κτηνοτρόφων, είναι ο αστερισμός της Πλειάδας, δηλαδή η Πούλια. Η ανατολή της Πούλιας στα τέλη Μαΐου και η δύση της στα μέσα Νοεμβρίου λίγο πριν την ανατολή του ηλίου, σημαδεύουν αντίστοιχα την αρχή του καλοκαιριού και την αρχή του χειμώνα. Η δύση της τοποθετείται στις 14 Νοεμβρίου ανήμερα της γιορτής του Αγίου Φιλίππου.
Ο λαός αποκαλεί τον μήνα Βροχάρη, γιατί έχει πολλές βροχές. Χαμένο, γιατί έχει τις μικρότερες σε διάρκεια ημέρες. Ανακατεμένος λόγω του άστατου καιρού. Σκιγιάτη ή Νυκτιάτη, γιατί έχει πολλή σκιά, και μεγάλη νύχτα. Παχνιστή, εξαιτίας της πάχνης που πέφτει και λόγω του ότι παχνίζουν οι κτηνοτρόφοι τα ζώα. Λέγεται και Σποριάς, αφού είναι ο καταλληλότερος μήνας για τη σπορά στα στάρια και τα όσπρια, ενώ σε άλλα μέρη τον αποκαλούν και Μεσοσπορίτη, γιατί οι περισσότεροι γεωργοί βρίσκονται στο μέσο της σποράς. Ξυλευτής, γιατί οι αγρότες κόβουν ξύλα και τα αποθηκεύουν για να ζεσταίνονται και να κάνουν τις δουλειές τους, τις μέρες του χειμώνα. Αϊ Ταξιάρχης, Αρχαγγελιάτης, λόγω εορτής των Ταξιαρχών, και πιστεύουν οι άνθρωποι ότι ο Μιχαήλ, γράφει σε τεφτέρι του τις ψυχές που θα πάρει αυτόν τον χρόνο. Επίσης οι μελισσοκόμοι μεταφέρουν και τοποθετούν τις κυψέλες σε μόνιμες χειμωνιάτικες θέσεις. Βασική εργασία είναι το «ξελάκωμα» των αμπελιών και το μάζεμα των ελιών, το ευλογημένο λάδι, βασική τροφή της αγροτικής οικογένειας, το οποίο αποθηκεύεται στις «τζάρες» ή στις «λαδούσες» για τις ανάγκες του σπιτιού. Σε ορισμένα μέρη σαν τελειώσει η συγκομιδή των βρώσιμων ελιών, οι γυναίκες και οι άνδρες παίρνουν μέρος στη γιορτή της ελιάς και αφού στύψουν τις μαυρολιές, με το μαυροζούμι, αλείφουν τα πρόσωπά τους και χορεύουν γύρω από μεγάλες φωτιές. Οι γυναίκες χορεύοντας γύρω από τη φωτιά, πετούν τα καλάθια τους και εύχονται στους νοικοκυραίους, οι ελιές τους να έχουν του χρόνου περισσότερο καρπό και στους ανύπαντρους και ανύπαντρες, εύχονται να κάνουν οικογένεια και να ζήσουν ευτυχισμένοι. Του Αγίου Ανδρέα στις 30 Νοεμβρίου, τηγανίζουν «λαλαγγίτες» (τηγανίτες), «για να μην τρυπήσει το τηγάνι». Από τις λαλαγγίτες έτρωγαν όλοι, η οικογένεια, οι γείτονες και τα ζωντανά του σπιτιού.
Η εορτή του Χριστιανισμού που δεσπόζει αυτόν τον μήνα είναι τα Εισόδια της Θεοτόκου. Στις 21 Νοεμβρίου, είναι η ανάδειξη του θεϊκού γυναικείου στοιχείου στον Χριστιανισμό, και η τυπική γιορτή της σποράς. Τη μέρα αυτή οι γεωργοί έχουν αργία και τρώνε ένα ειδικό φαγητό, τα λεγόμενα «πολυσπόρια», γι’ αυτό η γιορτή ονομάζεται επίσης «Της Παναγιάς της πολυσπορίτισσας». Όσον αφορά τα πολυσπόρια, οι νοικοκυρές, βράζουν λίγους σπόρους από κάθε είδος δημητριακά, και όσπρια, προσθέτοντας σταφίδες, μύγδαλα, καρύδια και πετιμέζι. Τα πολυσπόρια τα ανταλλάσσουν μεταξύ τους και ανταλλάσσουν ευχές. Σε ορισμένες περιοχές της Θράκης και Μακεδονίας, τον μήνα αυτό οι νοικοκυρές, βάζουν τα λάχανα (καρπολάχανα) στην αρμιά και τα τρώνε κυρίως τον Δεκέμβριο μήνα της νηστείας.
Για τον Νοέμβριο, ο λαός μας, δημιούργησε ορισμένες παροιμίες:
«Νοέμβρη οργώματα κι ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές».
«Τον Νοέμβρη και Δεκέμβρη φύτευε καταβολάδες».
«Η Πούλια βασιλεύοντας, το μήνυμά της στέλνει. Ούτε τσοπάνος στα βουνά ούτε ζευγάς στους κάμπους». «Άι-Μηνάς εμήνυσε του πάππου του χειμώνα: -Έρχομαι ή δεν έρχομαι και τ’ Άι-Φιλίππου αυτού είμαι». «Αν τ’ Άι Φιλίππου λείπω, τ’ Άγια, των Αγιών δε λείπω». «Ο άη-Μηνάς εμήνυσε, πούλια μη ξημερώσει». «Ο Νοέμβρης έκλεισε, τα ζευγάρια είν’ στον στάβλο κι ούτε ζευγάς στον κάμπο». «Ο Νοέμβρης σαν θα έλθει τα γομάρια μέσα κλείνει». «Όποιος σπείρει τον Νοέμβρη ούτε σπόρο δεν Θα πάρει». «Όταν έρθει ο Νοέμβρης σιγομπαίνει ο χειμώνας». «Σ’ τσι τριάντα, τ’ Αγι-Αντριός, αντριεύεται το κρύο». «Της ελιάς το φύλλο κι αν χαθεί, πάλι θε να ξαναβρεθεί». «Τον Οκτώβρη τα κουδούνια, τον Νοέμβρη παραμύθια». «Του Σαρανταμέρου η μέρα «καλημέρα» – «καλησπέρα».
Από τον Απόστολο Ποντίκα,
δάσκαλο, θεολόγο, φιλόλογο, Πολιτικών Επιστημών
