Από την Κατερίνα Κανάκη
Ο όρος φωνολογική επίγνωση έχει χρησιμοποιηθεί ευρύτατα στην αναγνωστική βιβλιογραφία και υποδηλώνει την κατανόηση από το παιδί της φωνολογικής δομής του προφορικού λόγου. Είναι μια πολυδιάστατη δεξιότητα η οποία περιλαμβάνει την αναγνώριση και το χειρισμό μεγαλύτερων γλωσσικών μονάδων όπως λέξεων, συλλαβών, ομοιοκαταληξιών και φωνημάτων. Με πιο απλά λόγια, είναι η ικανότητα του παιδιού να αναγνωρίζει ότι η ομιλία αποτελείται από προτάσεις, οι προτάσεις από λέξεις, οι λέξεις από συλλαβές και οι συλλαβές από διακριτούς σε σειρά προφερόμενους φθόγγους, τα φωνήματα. Η απόκτηση φωνολογικής επίγνωσης αποτελεί απαραίτητο προστάδιο για την κατάκτηση του γραπτού λόγου. Στο αμέσως επόμενο στάδιο το παιδί θα πρέπει να αναγνωρίσει ότι σε κάθε φώνημα αντιστοιχεί ένα γράφημα, δηλαδή ένα γραπτό σύμβολο. Στην απόκτηση αυτής της δεξιότητας θα στηριχθεί αμέσως μετά η ανάγνωση και η γραφή
Φωνολογική επίγνωση είναι η ικανότητα που διαθέτουν οι άνθρωποι να συνδυάζουν τα φωνήματα με τα γραφήματα, δηλαδή τους ήχους με τις συλλαβές και τις λέξεις. Οι λέξεις εμπεριέχουν μια εσωτερική δομή, αποτελούνται από φθόγγους-φωνήματα ή ήχους. Τα φωνήματα είναι ηχητικές μονάδες που όταν συνδυαστούν κατάλληλα συνθέτουν συλλαβές και λέξεις. Η φωνολογική επεξεργασία αποτελεί ουσιαστικά μια γνωστική δεξιότητα. Η φωνολογία αναφέρεται στην ικανότητα του παιδιού να μάθει και να αποθηκεύει τους σημαντικούς ήχους της γλώσσας καθώς και τους κανόνες για το συνδυασμό των ήχων ώστε να μπορεί να σχηματίσει λέξεις. Τα φωνολογικά ελλείμματα από την άλλη, περιλαμβάνουν υποκαταστάσεις, παραλείψεις ή και προσθήκες γραμμάτων ή συλλαβών σε μια λέξη. Επίσης, τα ελλείμματα αυτά αποτελούν τον κυριότερο παράγοντα ευθύνης των διαταραχών επικοινωνίας και μάθησης στα παιδιά, τα οποία έχουν προβλήματα τόσο στην ομιλία όσο και στην ανάγνωση.
Η φωνολογική επίγνωση, συνδέεται άμεσα με τη δυσλεξία, καθώς από ορισμού, το δυσλεκτικό παιδί αδυνατεί να ανταποκριθεί πρωταρχικά στην προαναφερόμενη διαδικασία.
Από συγκριτικές μελέτες μεταξύ μαθητών με ή χωρίς Δυσλεξία αποδείχτηκε ότι, η φωνημική ανάλυση και η φωνημική σύνθεση είναι πολύ βασικοί παράγοντες για την πρόβλεψη της αναγνωστικής ικανότητας και δεξιότητας στις ηλικίες των 8 και των 9 ετών.
Από όλα τα παραπάνω φαίνεται η πολύ στενή σχέση μεταξύ της φωνολογικής ενημερότητας και της Δυσλεξίας και το ότι η δυσλειτουργία της πρώτης αποτελεί ουσιαστικά αιτία εμφάνισης της δεύτερης.
Ο όρος φωνολογική επίγνωση ή φωνημική κατάτμηση αναφέρεται στην ικανότητα του παιδιού να αντιλαμβάνεται πλήρως όλους τους μεμονωμένους φθόγγους ή φωνήματα που συναντά σε μία λέξη. Το παιδί θα πρέπει να είναι σε θέση να κατανοεί ότι οι λέξεις μπορούν να κατατμηθούν στα συστατικά τους, σε συλλαβές ή φωνήματα, και να είναι ικανό στη συνέχεια να συνθέτει και να παράγει από αυτά συγκεκριμένες λέξεις.
Η φωνολογική επίγνωση συνδέεται στενά με την αναγνωστική και ορθογραφική ικανότητα. Το παιδί πρέπει να έχει φωνολογική επίγνωση όλων των φθόγγων που απαντώνται σε μια λέξη. Μόνο τότε θα μπορεί να διαβάζει και να γράφει σωστά λέξεις που δεν του είναι γνώριμες. Αυτό θα το πετύχει υποδιαιρώντας κάθε λέξη στις συλλαβές και στα φωνήματα που την απαρτίζουν. Επομένως δυσκολίες ή ελλείμματα στη φωνολογική επίγνωση ενός παιδιού, έχουν επιπτώσεις και στην αναγνωστική και ορθογραφική του ικανότητα.
Η δυσλεξία είναι μια αναπτυξιακή γλωσσική διαταραχή της οποίας χαρακτηριστικό είναι η δυσκολία στη φωνολογική επεξεργασία, καθώς το παιδί με δυσλεξία παρουσιάζει ελλείμματα στο φωνολογικό, φωνημικό και λεκτικό κώδικα της γλώσσας.. Συνδέεται επομένως άμεσα με τη φωνολογική επίγνωση.
Αυτή η διαταραχή, η οποία συχνά μεταβιβάζεται γενετικά, είναι γενικά παρούσα στη γέννηση και μένει καθ' όλη τη διάρκεια της διάρκειας ζωής. Οι δυσκολίες φωνολογικής επεξεργασίας περιλαμβάνουν προβλήματα διατήρησης, ανάκτησης, και χρήσης των φωνολογικών κωδίκων στη μνήμη καθώς και ελλείμματα στη φωνολογική επίγνωση και στην εκφορά του λόγου. Ένα κύριο χαρακτηριστικό της διαταραχής σε παιδιά σχολικής ηλικίας είναι οι δυσκολίες στην εκμάθηση της αποκωδικοποίησης και της ορθογραφίας των γραπτών λέξεων. Αυτές οι δυσκολίες, στη συνέχεια, συχνά οδηγούν σε ελλείμματα στην κατανόηση και στη γραφή.
Η βασική δυσκολία στην πλειοψηφία των περιπτώσεων των αναγνωστικών δυσκολιών εντοπίζεται στο επίπεδο αποκωδικοποίησης των λέξεων και των δομικών τους στοιχείων, στην ικανότητα, δηλαδή, να αποκωδικοποιηθεί μια λέξη φωνητικά και να προφερθεί σωστά.
Η φωνολογική επίγνωση αναφέρεται στην ενσυνείδητη γνώση και στην ικανότητα πρόσβασης ενός ατόμου στην φωνητική δομή της προφορικής του γλώσσας. Οι προφορικές λέξεις μιας γλώσσας αναπαρίστανται από σειρές φωνημάτων που επισημαίνουν διαφορές στη σημασία. Η λέξη π.χ. ‘ψάρι’ σχηματίζεται από τέσσερα φωνήματα που εκφέρεται τέσσερις φθόγγους στην προφορική και με τέσσερα γραφήματα στη γραπτή γλώσσα. Αν αλλάξουμε το πρώτο φώνημα /πσ/ σε/z/ θα έχουμε την λέξη ‘ζάρι’. Από τον πραγματικά άπειρο αριθμό πιθανών σειρών φωνημάτων, μόνο ένας σχετικά μικρός αριθμός χρησιμοποιείται για να δημιουργηθούν πολλαπλάσιες λέξεις. Τα παιδιά που έχουν επίγνωση αυτής της δομής φαίνεται να βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση όταν εμπλέκονται με τη διαδικασία εκμάθησης κωδικοποίησης και αποκωδικοποίησης της γραπτής γλώσσας. Αυτό έχει κάποια βάση δεδομένου ότι η γραπτή γλώσσα επιχειρεί να μεταβιβάσει την προφορά καθώς και την έννοια, με τα γράμματα της αλφαβήτου που αντιπροσωπεύουν φωνήματα.
Οι επιπτώσεις της φωνολογικής επίγνωσης στην αναγνωστική και ορθογραφική ικανότητα υποστηρίζεται από πολλές έρευνες. Πολλά παιδιά που έχουν μειωμένη φωνολογική επίγνωση παρουσιάζουν βελτίωση στην ανάγνωση και στην ορθογραφία, μετά από παρέμβαση με σκοπό τη βελτίωση της φωνολογική τους επίγνωσης.
Η Κατερίνα Κανάκη είναι Φιλόλογος- Ειδική Παιδαγωγός
Με μεταπτυχιακό στην Ειδική Εκπαιδευτική Αγωγή –Ψυχική Υγεία.
