κινητοποιήσεων ολοκλήρου του έθνους αρχικά, της Θεσσαλίας στη συνέχεια, και τέλος της περιοχής του Πηλίου και της Αγιάς.
Οι σχετικές μας έρευνες μάς οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι η συμμετοχή της Αγιάς στον Αγώνα είναι σχετικά μικρή, λίγη. Κι αυτή βέβαια δεν έγινε γνωστή στον βαθμό που έπρεπε λόγω του ότι οι πληροφορίες που μάς παραδόθηκαν είναι λίγες, οπότε και δε δόθηκε μέχρι τώρα η δέουσα σημασία. Ωστόσο: Εμείς αποφασίσαμε τα λίγα έστω αυτά στοιχεία να τα αξιοποιήσουμε και να τα κάνουμε γνωστά στην περιοχή μας και παραπέρα, αφενός με το παρόν σύντομο και περιληπτικό δημοσίευμα, και αφετέρου με το φυλλάδιο που θα ακολουθήσει και περιλαμβάνει λεπτομέρειες και κρίσεις σχετικές με τη δράση των Αγιωτών αγωνιστών κατά τη διάρκεια της Επανάστασης.
Αρχικά θα πρέπει να εκθέσουμε τους λόγους για τους οποίους η περιοχή μας δεν έδειξε την επαναστατική δραστηριότητα που επέδειξαν άλλες περιοχές.
Βασικός αρνητικός παράγοντας ήταν οι Κοτζαμπάσηδες της περιοχής, οι προεστοί και οι αρχόντοι των οποίων ο φιλοτουρκισμός ήταν έκδηλος και έντονος και σε κάποιες περιπτώσεις συμπεριφέρονταν χειρότερα και από τους Πασάδες.
Οι κάτοικοι -της Αγιάς κυρίως- στο σύνολό τους ήταν εφησυχασμένοι, άρα και βολεμένοι με την Τουρκοκρατία, καθώς με τον εμπορικό τους προσανατολισμό δημιουργούσαν συντεχνίες, που προωθούσαν τα κόκκινα νήματα ως την καρδιά της Ευρώπης. Άρα επαναπαυμένοι στις συνήθειές τους προτιμούσαν να διασφαλίζουν τα συμφέροντά τους με την υπακοή, παρά να τα διακινδυνεύουν με κινητοποιήσεις αβέβαιες.
Επιπλέον ένα άλλο αρνητικό στοιχείο ήταν και η γεωγραφική θέση της Αγιάς με τα καμποχώρια της. Κοντά στη Λάρισα, που ήταν απ’ τις κυριότερες Τουρκοπόλεις και δίπλα της η Αγιά είχε πλήθος χωριά στα οποία υπήρχαν αρκετοί Τούρκοι οπλισμένοι. Μάλιστα αυτά τα χωριά έφεραν και Τούρκικα ονόματα, οπότε δεν μπορούσαν να συγκεντρωθούν δυνάμεις ικανές να καταλάβουν το πέρασμα στον Αη Νικόλα τον φονιά και να εμποδίσουν έτσι τους Τούρκους απ’ την περιοχή της Αγιάς και τα χωριά του Πηλίου. Μην ξεχνάμε ότι λόγω της έκτασης της Κάρλας τω καιρώ εκείνω η επικοινωνία των περιοχών του Πηλίου και της Αγιάς (ενίοτε και της Λάρισας) γινόταν κυρίως διαμέσου των υψωμάτων και των χαράδρων του Μαυροβουνίου και του Πηλίου ή και δια θαλάσσης. Άλλωστε στα ορεινά χωριά της Μαγνησίας (Πηλίου - Αγιάς) η παρουσία των Τούρκων ήταν μικρή, σε αντίθεση με τα καμποχώρια.
Αρνητικά βεβαίως σε κάποιες περιπτώσεις λειτούργησε και η δύναμη ορισμένων ανώτερων κληρικών της περιοχής. Οπότε γι’ αυτά και για άλλα στο σύνολό τους οι Αγιώτες έγιναν απειροπόλεμοι και απρόθυμοι για κινητοποιήσεις και επαναστάσεις σε αντίθεση με τους Πηλιορείτες που έδειχναν προθυμία και ενθουσιασμό.
Στα χωριά του Πηλίου κινητοποιήθηκε πολύ νωρίς (ήδη απ’ το 1819) ο Φιλικός αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής και πέτυχε να μυήσει αρκετούς στη Φιλική Εταιρεία. Άλλωστε κινούνταν με την κάλυψη του Δημητρίου Υψηλάντη. Ο Γαζής, λοιπόν, έστειλε και στα χωριά της Αγιάς προκήρυξη καλώντας τους κατοίκους στον Αγώνα, και μάλιστα γύρισε κι ο ίδιος τα χωριά, προκειμένου να προσελκύσει αγωνιστές.
Κατά τη μαρτυρία του Θ. Χατζημιχάλη κατόρθωσε να προσελκύσει στο Κεραμίδι τον Μοσχοβάκη με 30 άντρες και στη Θανάτου τους καραβοκυραίους Σπανό και Βαρδάκα. Κάτι πήγε να πετύχει και στην Κουκουράβα και σε κάποια άλλα χωριά, αλλά συνάντησε την αντίδραση των Αγιωτών προυχόντων, οι οποίοι τον ανάγκασαν να παρατήσει τους άρχοντες και να στραφεί στις λαϊκές τάξεις του Πηλίου στο εξής.
Κι αφού έδωσε οδηγίες στους Φιλικούς να φωνάξουν το βράδυ της Ανάστασης με το «Χριστός Ανέστη» και το «Ελλάς Ανέστη» και πήρε και από τον Αλή Πασά τη διαβεβαίωση ότι θα φτάσει για βοήθεια των επαναστατών και ο ίδιος με το ασκέρι του εναντίον του Σουλτάνου, ξεσήκωσε τους επαναστάτες. Και στις αρχές Μαΐου του 1821 ο Πηλιορείτης οπλαρχηγός Χατζηρήγας με 100 περίπου αποφασισμένους αγωνιστές ξεκινάει το επαναστατικό κίνημα κατευθυνόμενος προς την περιοχή της Αγιάς με σκοπό να φυλάξει τα περάσματα στον Αη Νικόλα τον φονιά. Και κλείνοντας έτσι τον δρόμο στους Τούρκους, θα μπορούσαν τα χωριά του Πηλίου και του Κισσάβου να είναι ελεύθερα (λεπτομέρειες δίνει ο Γ. Κορδάτος: Ιστορία Επαρχίας Βόλου και Αγιάς).
Πέρασε πρώτα από το Κεραμίδι. Τον ακολούθησαν ο Μοσχοβάκης και 30 ακόμα Κεραμιδιώτες αφού ύψωσαν στο χωριό τους τη σημαία της επανάστασης. Κι όπως έφτασε στον κάμπο της Αγιάς και μαθεύτηκε η είδηση του ξεσηκωμού, στα χωριά Σκλήθρο, Πολυδένδρι, Σκήτη, Θανάτου και Καρίτσα επικράτησε στην αρχή γενικός ενθουσιασμός και αρκετοί κινήθηκαν ένοπλοι και ρίχτηκαν στον αγώνα.
Όμως ο Χατζηρήγας έκαμε το λάθος να ζητήσει τη βοήθεια του Βεκίλη Αγιάς, του κοτζάμπαση Χατζημήτρου. Αυτός ανέφερε το γεγονός στους Δερβίσηδες του Τουρκοχωρίου, (Αϊντινλί, σημερινό όνομα Νερόμυλοι), ενημερώθηκαν αμέσως και οι Τούρκοι των άλλων χωριών, αντέδρασαν εναντίον των επαναστατών και οι κοτζαμπάσηδες της Αγιάς επηρεάζοντας έτσι τους πιο πολλούς κατοίκους όλων των άλλων χωριών. Και μάλιστα οι οπλαρχηγοί της Σελίτσανης Ντεληγιάννης και της Νιβόλιανης Κωσταράς συντάχτηκαν με τους Τούρκους. Οι πιθανότητες επιτυχίας του κινήματος μηδενίστηκαν. Ο Χατζηρήγας είχε βέβαια καταλάβει την Κουκουράβα και το Κιρμιλί, αλλά μη γνωρίζοντας οι επαναστάτες την τοποθεσία δεν κατάφεραν στο τέλος να κρατήσουν τις θέσεις τους. Ο κατσικοκλέφτης Κωσταράς που γνώριζε καλά την περιοχή, τους χτύπησε από τα πλάγια και τους έτρεψε σε φυγή προς το Σέσκλο, όπου και εκεί έδωσαν μάχη, αλλά ηττήθηκαν από τους πολυάριθμους Τούρκους και κινήθηκαν να φύγουν για τη Σκιάθο.
Οι πολεμιστές των χωριών Σκλήθρου, Καρίτσας και Θανάτου που έμειναν πίσω αγωνίστηκαν ηρωικά βοηθούμενοι και από γυναίκες, αλλά οι Τούρκοι πιο πολλοί και πιο έμπειροι τους αποδεκάτισαν. Η θυσία των αγωνιστών αυτών δεν είχε το ανάλογο αποτέλεσμα. Ο Χατζηρήγας δεν μπόρεσε τελικά να κρατήσει το στενό του Αη Νικόλα του φονιά και να φράξει έτσι τον δρόμο των Τούρκων από Λάρισα. Τα χωριά της Αγιάς εξακολουθούν να βρίσκονται υπό τον Οθωμανικό ζυγό για τα επόμενα 60 χρόνια. Κυρίως εξαιτίας των Τουρκολατρών κοτζαμπάσηδων του τόπου (Τα σχετικά στοιχεία και το σχολιασμό τα δίνει ο Δημ. Αγραφιώτης στο «Θεσσαλικό ημερολόγιο», τόμος Α’).
Τέλος, θα ήταν παράλειψη αν δεν σημειώναμε και τα λίγα ονόματα των αγωνιστών Αγιωτών από το 1821 έως το 1832. Περισσότερα στοιχεία για τους αγωνιστές αυτούς θα δώσουμε στο φυλλάδιο που ακολουθεί (Παραθέτουμε, λοιπόν, προς το παρόν τα ονόματα έτσι όπως μας τα δίνει ο ιστορικός ερευνητής Κ. Σπανός, διευθυντής του «Θεσσαλικού ημερολογίου»):
* Αναφέρονται στο Αρχείο των Αγωνιστών της Εθνικής Βιβλιοθήκης: Παναγιώτης Ζαχαρόπουλος
Ιωάννης Στεφάνου ή Γερογιάννης.
* Αναφέρονται το 1824 στο σώμα του Καρατάσου στην Ύδρα:
Κώνστας, Αγιώτης
Κυργιάκος, Αγιώτης
Γιάννης, γιος του Κυργιάκου Αγιώτη
Κυργιαζής, Σκιλιθριώτης
Γιώργης, Πολυδενδριώτης
Κωνσταντής, Πολυδενδριώτης
Δημήτρης, γιος του Κωνσταντή Πολυδενδριώτη
* Αναφέρονται στον κατάλογο εκλογέων της Σκοπέλου για την ανάδειξη αντιπροσώπων στη Δ’ Εθνοσυνέλευση, 1829:
Κων/νος Γεωργίου, από την Αγιά
Κων/νος Χριστοδούλου, από την Αγιά
Μιχάλης Θανατχιώτης, από τη Θανάτου (σημ. Μελιβοία)
Ιωάννης Κόπανος, από Καρίτσα
Ευστάθιος Κιρμιλή, από το Κιρμιλί (σημ. Πρινιά)
Νικολής Κιρμιλή, από το Κιρμιλί (σημ. Πρινιά)
Στεφανής Κιρμιλή, από το Κιρμιλί (σημ. Πρινιά)
* Αναφέρονται στο στρατιωτικό σώμα του Ταγματάρχη Γιώργη Ζορμπά τον Ιούλιο του 1832:
Δημήτριος Μοσχοβάκης, υπασπιστής από την Αγιά
Κων/νος Χριστοδούλου, υπολοχαγός από την Αγιά
Ευστάθιος Νικολάου, δεκανέας από την Αγιά
Κων/νος Γεωργίου, δεκανέας από την Αγιά
Πέτρος Αντωνίου, λοχίας από την Καρίτσα
Η ομάδα Ιστορικής Έρευνας Αγιάς «Δημήτρης Αγραφιώτης»
