και σήμερα να υπάρχουν τεράστιες ανισότητες όσον αφορά την πρόσβαση σε βασική και ποιοτική εκπαίδευση. 258 εκατομμύρια παιδιά και νέοι εξακολουθούν να μην φοιτούν στο σχολείο, 617 εκατομμύρια παιδιά και έφηβοι δεν μπορούν να διαβάσουν και να κάνουν βασικές μαθηματικές πράξεις, λιγότερο από το 40% των κοριτσιών στην Υποσαχάρια Αφρική ολοκληρώνουν το γυμνάσιο και περίπου τέσσερα εκατομμύρια παιδιά και νέοι πρόσφυγες είναι εκτός σχολείου.
Χωρίς πρόσβαση σε βασική και ποιοτική εκπαίδευση για όλους δεν διαιωνίζεται μόνο ο κύκλος της φτώχειας και των κοινωνικών αποκλεισμών εκατομμυρίων παιδιών και νέων, αλλά και ο κύκλος της βίας, του φανατισμού και του λαϊκισμού που απειλούν την ειρήνη, την κοινωνική δικαιοσύνη και τη δημοκρατία. Πολλά γεγονότα τα τελευταία χρόνια καταδεικνύουν την άνοδο του λαϊκισμού και του εθνικισμού σε διάφορες χώρες του κόσμου (π.χ. ΗΠΑ, Τουρκία, Ινδία, Φιλιππίνες, Ουγγαρία) και ότι η ειρήνη και η δημοκρατία δεν είναι δεδομένες. Τα πολυεπίπεδα ελλείμματα που βιώνουν οι άνθρωποι στην καθημερινότητά τους, όπως διαφθορά, αδικία, ανεργία, ανέχεια, αναξιοκρατία, ανισότητα κ.ά., δεν αντικατοπτρίζουν μόνο βαθύτερα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, αλλά και βαθιά ελλείμματα παιδείας.
Εδώ έγκειται ακριβώς και ο κρίσιμος ρόλος της εκπαίδευσης και των εκπαιδευτικών σε όλο τον κόσμο: η παροχή βασικής εκπαίδευσης δεν επαρκεί, αλλά απαιτείται ποιοτική εκπαίδευση, μέσω της οποίας θα προσφέρονται ευκαιρίες, θα καλλιεργούνται σημαντικές δεξιότητες στις νεότερες γενιές και θα προωθείται η οικοδόμηση κουλτούρας ειρήνης και δημοκρατικής πολιτότητας. Μιας κουλτούρας που θα αμύνεται στις απειλές λαϊκιστών ηγετών (όπως ο Donald Trump) και των πιστών οπαδών τους, αλλά και θα ανανεώνεται συνεχώς μέσα από τη δημιουργική κριτική των ανεπαρκειών της δημοκρατίας στην καθημερινή ζωή. Εμπνεόμενοι από αυτήν την κουλτούρα, η οποία δεν μπορεί να είναι αυταρχική, εκπαιδευτικοί και ακαδημαϊκοί, παιδιά, νέοι, μαθητές και φοιτητές, θα είναι σε θέση όχι μόνο να αναγνωρίζουν τις αδυναμίες της δημοκρατίας, αλλά και να ενεργούν για τον εμπλουτισμό και την ενδυνάμωσή της. Αντί να υπονομεύονται ή να χλευάζονται τα λάθη και τα ελλείμματα της δημοκρατίας μέσα από τις παρεκκλίσεις ανόητων «ηγετών» -των οποίων τις ενέργειες κανείς δεν θα θυμάται με θετικό πρόσημο- είναι σημαντικό η εκπαίδευση για την ειρήνη και τη δημοκρατική πολιτότητα να δημιουργεί «χώρους» κι ευκαιρίες ώστε να καλλιεργείται η σωφροσύνη, η ορθολογική σκέψη και η κριτική έκφραση, και οι δεξιότητες ειρηνικής συμβίωσης.
Οι πολλαπλές κρίσεις που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα, ιδιαίτερα με την πανδημία, δεν θα αντιμετωπιστούν αυτόματα ούτε με επιστημονικές ανακαλύψεις, όπως π.χ. τα εμβόλια, ούτε απλά με την εκλογή σωφρόνων ηγετών, αν και αυτά θα ήταν σίγουρα πολύτιμα βήματα. Χρειάζεται εκπαίδευση για την ειρήνη και τη δημοκρατική πολιτότητα, η οποία να αποτελεί ανάχωμα σε κάθε μορφής ρατσισμό, εθνικισμό και φασισμό. Οι εκπαιδευτικοί οφείλουμε να συνδράμουμε με το έργο μας και να αξιοποιήσουμε τις ιστορικές εμπειρίες της αντι-ρατσιστικής και αντι-φασιστικής εκπαίδευσης στις χώρες μας και σε ολόκληρο τον κόσμο, ως άλλο ένα αποφασιστικό βήμα στον μακρύ και επίπονο αγώνα ενάντια στη βία, τις φυλετικές ή άλλες διακρίσεις, και τις κοινωνικές ανισότητες. Παραφράζοντας τον T.S. Eliot, «η δημοκρατία είναι απίθανο να πεθάνει με έναν κρότο» -όπως, για παράδειγμα, τον κρότο που άφησαν τα πρόσφατα θλιβερά γεγονότα στο Καπιτώλιο των Η.Π.Α.- «αλλά το πιο πιθανό είναι να λήξει με έναν λυγμό». Ο «λυγμός» μπορεί να υποδηλώνει ότι η ασφυξία της δημοκρατίας δεν συμβαίνει με ένα μοναδικό θεαματικό γεγονός, αλλά ως αποτέλεσμα της διαχρονικής αδιαφορίας μας μέσα από καθημερινές πρακτικές που συνειδητά ή μη υπονομεύουν τα δημοκρατικά ιδεώδη και την ειρήνη.
Η εκπαίδευση μπορεί να αποτελέσει έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες της λειτουργίας της δημοκρατίας και της εδραίωσης της ειρήνης, αν εμείς οι λειτουργοί της εκπαίδευσης δεν αποποιηθούμε αυτού του καθοριστικού μας ρόλου. Ενός ρόλου που προϋποθέτει ότι, μαζί με τους μαθητές και φοιτητές μας, κρίνουμε συνεχώς αυτό που θεωρείται αυτονόητο, αποδομούμε τις συνήθειες, τις πράξεις και τις σκέψεις μας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, και επανεξετάζουμε κανόνες και θεσμούς, ώστε αυτοί να εξυπηρετούν το δημόσιο καλό και τη δημοκρατία. Όπως έγραψε πρόσφατα ο Ευάγγελος Βενιζέλος: «Δεν υπάρχει ούτε δημοκρατική επανάπαυση ούτε δημοκρατική ρουτίνα». Θα πρόσθετα ότι δεν υπάρχει εκπαίδευση -γενικά και ειδικά για την ειρήνη και τη δημοκρατία- η οποία είναι δεδομένη ή αυτονόητη, εκτός κι αν εμείς οι λειτουργοί της εκπαίδευσης κάποια στιγμή επαναπαυτούμε ότι επιτελέσαμε το καθήκον μας.
*Ο Μιχαλίνος Ζεμπύλας είναι καθηγητής και ακαδημαϊκός υπεύθυνος στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Επιστήμες της Αγωγής», Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου
