Αντιφώντας ο σοφιστής

ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Από τον Νίκο Τάχατο, φιλόλογο

Ο σοφιστής Αντιφώντας έζησε στην Αθήνα τον 5ο αιώνα π.Χ. και δεν πρέπει να συγχέεται ως πρόσωπο ούτε με τον ολιγαρχικό ρήτορα Αντιφώντα, ούτε με τον τραγικό ποιητή με το ίδιο όνομα. Δεν καταγράφεται στον κύκλο των μεγάλων σοφιστών αλλά

μας έχουν σωθεί εκτεταμένα αποσπάσματα από τα έργα του. Είναι μια σημαντική προσωπικότητα στον χώρο της σοφιστικής κίνησης και οι απόψεις του πλησιάζουν εκείνες του Παρμενίδη, του Εμπεδοκλή και του Ξενοφάνη. Τα συγγράμματά του που μας έχουν σωθεί είναι: το «Περί Αλήθειας», όπου καταγράφει τις πολιτικές του απόψεις, το «Περί Ομονοίας», όπου μιλά για τις ανθρώπινες σχέσεις, το «τέχνη αλυπίας», όπου προσπαθεί να ανακουφίσει τους ανθρώπους από το ψυχικά πάθη ( στο συγκεκριμένο έργο εγκαινίασε το λογοτεχνικό είδος παραμηθυτικών-συμβουλευτικών συγγραμμάτων) και το «ονείρων κρίσις», όπου παραθέτει μια ορθολογική ερμηνεία των ονείρων.
Η πιο σημαντική προσφορά του Αντιφώντα στην ανθρώπινη διανόηση είναι ότι είναι ο πρώτος φιλόσοφος που μίλησε χωρίς περιστροφές και πολλά λόγια για την ισότητα όλων των ανθρώπων. Γι΄ αυτόν η διάκριση των ανθρώπων σε πλούσιους και φτωχούς, σε Ελληνες και βαρβάρους είναι απλά απαράδεκτη. Υποστήριζε ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν από τη φύση τους ίσα δικαιώματα. Γράφει χαρακτηριστικά: «Όσους προέρχονται από αρχοντικούς γονείς τους υπολογίζουμε και τους σεβόμαστε, ενώ όσους είναι από άσημα σπίτια ούτε τους υπολογίζουμε ούτε τους σεβόμαστε. Ως προς αυτό συμπεριφερόμαστε σαν βάρβαροι, αφού από τη φύση είμαστε πλασμένοι όλοι, Έλληνες και βάρβαροι, όμοιοι σε όλα. Θα το διαπιστώσουμε αν εξετάσουμε όσα πράγματα είναι από τη φύση αναγκαία σε όλους τους ανθρώπους: τη δυνατότητα να τα εξασφαλίσουν την έχουν εξίσου όλοι, και σε σχέση με αυτά δεν υφίσταται ανάμεσά μας καμιά διάκριση σε βαρβάρους και Έλληνες• γιατί όλοι αναπνέουμε με το στόμα και τη μύτη, και τρώμε με τα χέρια».
Τον απασχόλησε ιδιαίτερα το αντιθετικό ζεύγος «Φύσις και Νόμος» και θεωρούσε τη δημιουργία των Κρατών ως ένα συμβόλαιο που έφτιαξαν μεταξύ τους οι άνθρωποι. Ο Αντιφώντας πίστευε ότι οι άνθρωποι οφείλουν να επιδιώκουν την ηδονή και την ευχαρίστηση και να αποφεύγουν ό,τι τους προκαλεί πόνο και δυσαρέσκεια. Επειδή αυτά δεν μπορεί να τα πετύχει το άτομο σε μια κοινωνία αναρχίας, δίδασκε ότι οι άνθρωποι πρέπει να σέβονται και υπακούν τους νόμους που έχουν θεσπίσει, παρά το γεγονός ότι έτσι περιορίζονται τα φυσικά τους δικαιώματα. Θεωρούσε λοιπόν την αναρχία ως το μέγιστο κακό σε μια Πολιτεία. Γράφει: «Δικαιοσύνη είναι να μην παραβαίνεις τους νόμους και τα έθιμα του κράτους, του οποίου είσαι πολίτης. Ο άνθρωπος θα αποκόμιζε από τη δικαιοσύνη την πιο μεγάλη ωφέλεια για το άτομό του, αν μπροστά σε άλλους ανθρώπους τηρούσε τους νόμους ως κάτι σημαντικό, ενώ αντίθετα, άμα είναι μόνος του χωρίς άλλους μπροστά του, ακολουθούσε τις επιταγές της φύσης». Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Αντιφώντας διακατέχεται από μια απαισιοδοξία σχετικά με τη δυνατότητα των Νόμων να διαφυλάξουν τα φυσικά δικαιώματα των πολιτών. Γι’ αυτό θεωρούσε ως το σημαντικότατο στη ζωή τη μόρφωση και την Παιδεία, γιατί θα μπορούσαν να προφυλάξουν το άτομο από τις αυθαιρεσίες των Νόμων.
Ο Αντιφώντας όμως είναι εξαιρετικά σημαντικός και για έναν άλλο λόγο. Είναι ο πρώτος άνθρωπος στην παγκόσμια ιστορία που κατάλαβε τη θεραπευτική δύναμη του Λόγου. Θα λέγαμε ότι είναι ο ιδρυτής της επιστήμης της Ψυχολογίας. Υποστήριζε ότι οι σκέψεις έχουν άμεση σχέση με την αρρώστια του σώματος, πίστευε στην αλληλεπίδραση του μυαλού και του σώματος, κάτι δηλαδή που αποδέχεται η σημερινή Ψυχολογία. Είναι ο πρώτος που συστηματοποίησε τη θεραπευτική δύναμη του Λόγου, αναζητούσε τις αιτίες της λύπης και με τη χρήση του διαλόγου προσπαθούσε να καθοδηγήσει τους ανθρώπους να κατανοήσουν τα προβλήματά τους και να ανακαλύψουν τον εαυτό τους. Ισχυριζόταν ότι μπορούσε να ξαλαφρώσει με συνομιλίες από τον πόνο, εκείνους που είχαν ανάγκη παρηγοριάς.
Τέλος, προσπάθησε να δώσει μια πιο ορθολογική ερμηνεία των ονείρων και της μαντικής, απαλλάσσοντάς τα, όσο γινόταν, από μεταφυσικές δοξασίες. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες απόψεις του, είναι η εξής: «Ο κανόνας της ζωής είναι ότι όλα τα ευχάριστα πράγματα απαιτούν πολλές θυσίες και πολύ κόπο».