Η σημασία της λοιπόν είναι αδιαμφισβήτητη. Ειδικότερα, είτε μιλούμε για μία διεθνή εμπορική, είτε για μία διακρατική διαπραγμάτευση, η αρχή και το τέλος και των δύο παραπάνω έγκειται ασφαλώς στην έννοια της επικοινωνίας (και ειδικότερα της διαπολιτισμικής επικοινωνίας στην υποπερίπτωση στην οποία αναφέρεται το παρόν άρθρο). Αυτή βρίσκεται στον πυρήνα μίας οποιασδήποτε διαπραγμάτευσης και αυτή τελικά μπορεί (αναλόγως των συνθηκών που έχουν διαμορφωθεί) να «ξεκλειδώσει» ή να τελματώσει μία προσπάθεια για επίτευξη συμφωνίας μεταξύ των συμμετεχόντων πλευρών. Η επικοινωνία (λεκτική και μη λεκτική) είναι ο κατεξοχήν δίαυλος εξωτερίκευσης των απόψεων και των θέσεων των ατομικών δρώντων (και συχνά όσων άλλων αυτοί οι τελευταίοι εκπροσωπούν), πάντοτε με κατεύθυνση αυτών των απόψεων κάποιον συγκεκριμένο δέκτη. Από την επικοινωνία και τον τρόπο που αυτή εκδηλώνεται αποκαλύπτονται σχεδόν τα πάντα (πέραν ίσως των πιο κρυφών και σύνθετων σκέψεων/στρατηγικών των δρώντων) στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Προτάσεις, ανταλλάγματα, συγκεκαλλυμένες ή και φανερές πιέσεις, δηλώσεις, απαιτήσεις και πολλά άλλα «ενσαρκώνονται» διά της επικοινωνίας. Τα έμπειρα στελέχη μίας επιχείρησης, οι διπλωμάτες οι οποίοι εκπροσωπούν τη χώρα τους στο εξωτερικό και οποιοσδήποτε άλλος εμπλέκεται άμεσα ή και έμμεσα σε μία κατάσταση διαπραγματεύσεων μπορούν άνετα να αντιληφθούν τη μέγιστη σημασία της επικοινωνίας στο σύνολο της διαδικασίας. Εξάλλου, στην πραγματικότητα, τον περισσότερο τού συνολικού χρόνου τους είναι σχεδόν βέβαιο ότι στη διεργασία της επικοινωνίας τον ξοδεύουν και όλοι οι παραπάνω.
Τι συμβαίνει όμως στην περίπτωση που η επικοινωνία εντός μίας ομάδας ατόμων (είτε στα πλαίσια μίας εμπορικής επιχείρησης, είτε μίας ομάδας διαπραγματευτών οι οποίοι εκπροσωπούν τη χώρα τους στο εξωτερικό με σκοπό την επίλυση ενός διεθνούς ζητήματος) εμφανίζει δυσλειτουργικά χαρακτηριστικά στην πράξη; Τι συμβαίνει όταν μιλούμε για κακή επικοινωνία; Η πρώτη, γρήγορη απάντηση που μπορεί να δοθεί άμεσα στο παραπάνω ερώτημα είναι εξαιρετικά ανησυχητική: Η διαπραγμάτευση σε μία τέτοια περίπτωση είναι εξαιρετικά πιθανό να τελματωθεί. Η κακή επικοινωνία δεν επηρεάζει το μέρος, αλλά το όλον μίας διαπραγμάτευσης (είτε αυτή πραγματοποιείται στο εσωτερικό της ομάδας για τη λήψη μίας εσωτερικής απόφασης, είτε με τρίτα μέρη στα πλαίσια μίας διμερούς ή πολυμερούς διαπραγμάτευσης). Και αυτό συμβαίνει για τον απλούστατο λόγο ότι η επικοινωνία είναι η «καρδιά» τής διαπραγμάτευσης. Στο παρόν άρθρο θα εστιάσω την προσοχή μου σε μία από εκείνες τις περιπτώσεις κατά τις οποίες οι πιθανότητες μίας μη ομαλής επικοινωνίας (άρα και μίας δυσλειτουργικής διαπραγμάτευσης) αυξάνονται ακόμη περισσότερο: Αυτή είναι η ειδική περίπτωση της διαπολιτισμικής επικοινωνίας στο πλαίσιο μίας διαπολιτισμικής διαπραγμάτευσης. Πολύ σύντομα, λοιπόν, είναι ανάγκη να σημειώσω ότι η πολυπλοκότητα μίας εν εξελίξει διαπραγμάτευσης αυξάνεται ακόμη περισσότερο εξαιτίας των πρόσθετων κινδύνων κατά τη διάρκεια τού ενδεχομένου και της ανάγκης για διαπολιτισμική επικοινωνία των απεσταλμένων στο τραπέζι των συνομιλιών.
Όσες διαπολιτισμικές δεξιότητες και να αναπτύξουν οι συμμετέχοντες, όσο έμπειροι και αν είναι στο να μπορούν να επικοινωνούν με άτομα τα οποία προέρχονται από διαφορετικά εθνικά πολιτισμικά υπόβαθρα, ο κίνδυνος της επικοινωνιακής «απροσεξίας» εξαιτίας των διαφόρων διακριτών και εδραιωμένων διαπολιτισμικών διαφορών, ο κίνδυνος εξαιτίας της έλλειψης γνώσης της ξένης κουλτούρας, πιθανώς να μην είναι δυνατόν να εξαλειφθεί πλήρως. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι σε διαπραγματεύσεις στις οποίες δεν υπάρχει συμμετοχή ατόμων τα οποία προέρχονται από διαφορετικά πολιτισμικά υπόβαθρα (άρα δεν υφίσταται διαπολιτισμική επικοινωνία) και όλοι προέρχονται από το ίδιο εθνικό πολιτιστικό υπόβαθρο, τα πράγματα είναι πάντοτε ευκολότερα. Συχνά διαπραγματεύσεις στο εσωτερικό μίας χώρας, από άτομα της ίδιας κουλτούρας αποτυγχάνουν παταγωδώς για μία σειρά από λόγους (οι οποίοι δεν αφορούν το παρόν άρθρο). Ουσιαστικά, όταν πέραν όλων των άλλων (πιθανά) ανασχετικών παραγόντων για την εύρυθμη εξέλιξη μίας διαπραγμάτευσης, προστεθεί και η ανάγκη διαπολιτισμικής επικοινωνίας, τότε οι συνθήκες πιθανώς να αποδειχθούν ακόμη περισσότερο δυσχερείς κατά την προσπάθεια για συμφωνία και επίλυση ενός υπό διαπραγμάτευση ζητήματος, είτε μιλούμε για επιχειρήσεις, είτε για κράτη.
Προφανώς, η αδιαφορία των συμμετεχόντων δεν μπορεί να αποτελεί την ασφαλή απάντηση σε έναν τέτοιο κίνδυνο. Οι απεσταλμένοι, είτε εκπροσωπούν την εταιρεία τους, είτε τη χώρα τους στο εξωτερικό, οφείλουν να είναι προετοιμασμένοι στο πεδίο των διαπολιτισμικών διαφορών των εκπροσώπων της απέναντι πλευράς. Η ικανοποιητική γνώση της ξένης κουλτούρας (αρκεί να μην πραγματοποιείται στερεότυπα ή/και μεροληπτικά) δεν μπορεί παρά να αποτελεί μία πολύ κρίσιμη παράμετρο, στο πλαίσιο της οποίας η προετοιμασία πρέπει να είναι ενδελεχής. Σε αυτό το σημείο θα εισέλθω στην ουσία τού ζητήματος. Όπως προανέφερα, η αδιαφορία των συμμετεχόντων στο γεγονός ότι η συνάντηση στα πλαίσια μίας διαπραγμάτευσης πρόκειται να πραγματοποιηθεί με άτομα προερχόμενα από διαφορετικά πολιτιστικά υπόβαθρα, το πιθανότερο είναι να μειώσει δραστικά (και εξαρχής) τον ωφέλιμο χώρο της διαπραγμάτευσης, καθιστώντας την σε κάποιο βαθμό μη γεφυροποιητική. Η αδιαφορία στη συγκεκριμένη παράμετρο δεν μπορεί να αποτελεί τη σωστή απάντηση για ένα έμπειρο στέλεχος επιχειρήσεων για παράδειγμα.
Όμως, από την άλλη πλευρά, η ανάπτυξη των διαπολιτισμικών επικοινωνιακών δεξιοτήτων από κάποιον ατομικό δρώντα δεν μπορεί να περνάει μέσα από το φίλτρο της άκριτης και χωρίς όρια υιοθέτησης της συμπεριφοράς κάποιων εκ των υπολοίπων συμμετεχόντων στις διεργασίες (οι οποίοι - στην περίπτωση που μελετούμε - προέρχονται από το διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο). Η πολύ γνωστή έκφραση «όταν είστε στη Ρώμη, να συμπεριφέρεστε σαν Ρωμαίοι», κατά τη γνώμη μου, ίσως να μην αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη ή έστω τη μοναδική ασφαλή απάντηση στο ζήτημα της διαπολιτισμικής επικοινωνίας. Κατά την άποψή μου, η λέξη κλειδί δεν είναι η υιοθέτηση των συμπεριφορών του απέναντι. Η λέξη κλειδί είναι η κατανόηση των συμπεριφορών αυτών. Με λίγα λόγια αυτό που ισχυρίζομαι είναι ότι μάλλον είναι ασφαλέστερο (και πιθανώς αυθεντικότερο) να κατανοείς τις διαπολιτισμικές διαφορές με τον απέναντί σου στο πλαίσιο της διαπολιτισμικής επικοινωνίας μαζί του και σε κάποιο βαθμό να τις αποδέχεσαι και να προσαρμόζεσαι σε αυτές, αντί να εκνευρίζεσαι συνεχώς ξοδεύοντας αλόγιστα και ατυχώς προσωπικούς «πόρους», διά της προσωπικής έντασης. Πιστεύω, αντιθέτως, ότι δεν είναι καθόλου ασφαλές (μάλλον αντιπαραγωγικό θα το έλεγα) να προσπαθείς να υιοθετήσεις/αντιγράψεις τις μορφές έκφρασης των διαπολιτισμικών διαφορών (π.χ. το ύφος τού συνομιλητή ο οποίος προέρχεται από μία εντελώς διαφορετική κουλτούρα από τη δική σου) ως «μέθοδο» επικοινωνίας (στα πλαίσια υιοθέτησης στην πραγματικότητα ενός «ρόλου» περισσότερο) και με τη (μάλλον φρούδα) ελπίδα ότι με αυτό τον τρόπο θα κερδίσεις τη συμπάθεια και την εύνοιά του.
Ας δούμε ένα απλό παράδειγμα στον χώρο των επιχειρήσεων. Στο πλαίσιο της προσπάθειας για επίτευξη μίας μεγάλης εμπορικής συμφωνίας, ένας υψηλά ιστάμενος εκπρόσωπος της μίας εκ των δύο συμμετεχόντων επιχειρήσεων (με έδρα κάποια ευρωπαϊκή χώρα) συμφωνείται να επισκεφτεί τα γραφεία της άλλης επιχείρησης στο εξωτερικό (συγκεκριμένα σε κάποια ασιατική χώρα) και να προδιαπραγματευτεί με εκπροσώπους της σχετικά με το υπό διαπραγμάτευση αντικείμενο. Ο εκπρόσωπος αυτός αντιλαμβάνεται ότι θα πρέπει να επικοινωνήσει και να διαπραγματευτεί εκεί με ανθρώπους εντελώς διαφορετικής κουλτούρας από αυτήν στη χώρα καταγωγής του. Για να προετοιμαστεί, μεταξύ άλλων, διαβάζει αρκετά πράγματα περί της διαπολιτισμικής επικοινωνίας και αποφασίζει να μάθει περισσότερα για την κουλτούρα των εκπροσώπων της άλλης πλευράς και ιδιαίτερα για τον τρόπο που συνήθως αυτοί επικοινωνούν. Σε πολλές σχετικές αναλύσεις διαβάζει ότι πολλοί Ασιάτες συχνά επιλέγουν μακρά διαστήματα σιωπής κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας τους, ιδιαίτερα πριν δώσουν μία σαφή απάντηση σε κάποιο σημαντικό ερώτημα τού συνομιλητή τους. Αν και ο ίδιος δυσανασχετεί με τη συγκεκριμένη τακτική, αποφασίζει να υιοθετήσει αυτό το στυλ κατά τη διάρκεια τού εκεί ταξιδιού του στις συναντήσεις με την απέναντι πλευρά, με σκοπό να πετύχει (όπως ο ίδιος πιστεύει) ένα ευνοϊκό διαπραγματευτικό κλίμα μαζί τους. Η συγκεκριμένη στρατηγική κατά την άποψή μου δεν μπορεί να προσθέσει πολλά στη διαπολιτισμική επικοινωνία της υποθετικής περίπτωσης που μελετούμε. Η αυθεντικότητα και συγχρόνως η ουσιώδης κατανόηση των διαφορετικών συνηθειών, των απόψεων, των αντιλήψεων και της ξένης κουλτούρας της απέναντι πλευράς αποτελεί εγκυρότερο οδηγό στην προσπάθεια άρσης των όποιων σημαντικών ή λιγότερο σημαντικών εμποδίων στη διαπολιτισμική επικοινωνία/διαπραγμάτευση. Αντιθέτως, αμφιβάλλω αν βοηθά ιδιαίτερα η άκριτη υιοθέτηση πολλών εξ αυτών στην πράξη.
Εξαίρεση σε όλη την παραπάνω συλλογιστική αποτελούν ζητήματα περισσότερο περιφερειακού ενδιαφέροντος, όπως για παράδειγμα οι προσφωνήσεις μεταξύ των ατόμων σε μία κατάσταση διαπολιτισμικής επικοινωνίας. Ως προς αυτό το ζήτημα, όλοι όσοι εμπλέκονται σε διαπολιτισμικές επαφές θα πρέπει να είναι εξαιρετικά προσεκτικοί.
Για παράδειγμα, είναι προφανώς ευρέως γνωστό στους περισσότερους από όσους εργάζονται στον τομέα των επιχειρήσεων ότι σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες υιοθετείται μία πιο μεγάλη επισημότητα κατά την προσφώνηση τού απέναντι συνομιλητή κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας μαζί του και αποφεύγονται (ιδιαίτερα στην αρχή και εφόσον η διαπροσωπική/επαγγελματική σχέση δεν διακρίνεται για το μακροχρόνιο τού χαρακτήρα της) οι προσφωνήσεις με τη χρήση των μικρών ονομάτων, καθώς και το πιο χαλαρό ύφος κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας.
Συμπερασματικά, και πάντοτε στο πλαίσιο της ολοένα και αυξανόμενης στην εποχή μας πολυπολιτισμικότητας, η ανάγκη για τον καθορισμό και την ανακάλυψη ολοένα και περισσότερων «εργαλείων» διευκόλυνσης της διαπολιτισμικής επικοινωνίας μεταξύ των ατόμων (για παράδειγμα μεταξύ των διπλωματών, όπως επίσης μεταξύ των πολλών στελεχών διαφορετικής πολιτισμικής αφετηρίας εντός των πολυεθνικών επιχειρήσεων) είναι πολύ επιτακτικός. Στην τελευταία μάλιστα κατηγορία ατόμων στην οποία αναφέρθηκα αμέσως παραπάνω, η οργανωσιακή κουλτούρα έρχεται να δώσει τις δίκες της απαντήσεις και λύσεις. Όπως και να έχει, η ανάπτυξη των διαπολιτισμικών δεξιοτήτων συνιστά μία πολύ σημαντική προσπάθεια με ιδιαίτερα οφέλη για όποιον τα καταφέρει. Ο δρόμος για να το επιτύχει περνά, όπως υποστήριξα παραπάνω, όχι μέσα από την άκριτη υιοθέτηση, όχι μέσα από την αντιγραφή της επικοινωνιακής συμπεριφοράς τού απέναντί μας, αλλά μέσα από τη θετική κατανόηση των όποιων διαφορών μαζί του, τον εντοπισμό παράλληλα των ομοιοτήτων με τον ξένο συνομιλητή μας και την ισορροπημένη προσαρμογή μας στις ολοένα και εντεινόμενες συνθήκες πολυμορφίας, όπως αυτές διαμορφώνεται μέσα από την επικοινωνία με άτομα διαφορετικής κουλτούρας και πολιτισμικού υποβάθρου στη σύγχρονη εποχή μας.
Από τον Ιωάννη Παππά,
διδάκτορα Διεθνών Σχέσεων
