Στις πρώτες μέρες του θέρους το 430 π.Χ., δεύτερη χρονιά εμπόλεμης κατάστασης, η Σπάρτη με τους συμμάχους της εισβάλει στην Αττική με αποτέλεσμα οι κάτοικοι της υπαίθρου να καταφύγουν εντός των μακρών τειχών της Αθήνας, η οποία πολιορκείται από τους Πελοποννησίους. Η έκβαση του πολέμου είναι έως τότε αβέβαιη. Ένας όμως αστάθμητος παράγοντας θα κρίνει καθοριστικά το αποτέλεσμα μεταβάλλοντας ουσιαστικά την ισορροπία των δυνάμεων. Πρόκειται για την εμφάνιση μιας φονικής επιδημίας, γνωστής ως μεγάλου Λοιμού της Αθήνας.
Η εν λόγω επιδημία έπληξε την πόλη των Αθηνών το 429 π.Χ. και προξένησε τον θάνατο ενός μεγάλου αριθμού κατοίκων ανάμεσα σε αυτούς τον Περικλή και μέλη της οικογένειάς του. Ο Θουκυδίδης μολύνθηκε ο ίδιος αλλά κατάφερε να επιζήσει. Έτσι του δίνεται η δυνατότητα να περιγράψει τα συμπτώματα της νόσου με σαφήνεια, να εκθέσει τα χαρακτηριστικά της, για να μπορέσει οποιοσδήποτε αναγνώστης να την αναγνωρίσει, αν επανεμφανιζόταν.
Όπως ο ίδιος αφηγείται, οι ιατροί είχαν να αντιμετωπίσουν ένα πολύ δύσκολο έργο με τους ασθενείς αλλά και τον θάνατο, αφού οι ίδιοι νόσησαν (οὔτε γὰρ ἰατροὶ ἤρκουν τὸ πρῶτον θεραπεύοντες ἀγνοίᾳ, ἀλλ᾽ αὐτοὶ μάλιστα ἔθνῃσκον ὅσῳ καὶ μάλιστα προσῇσαν, οὔτε ἄλλη ἀνθρωπεία τέχνη οὐδεμία·).
Ο Ιστορικός ξεκινώντας την περιγραφή του Λοιμού, αναφέρει πως η ασθένεια ήταν ήδη γνωστή, αφού είχε ενσκήψει στη Λήμνο και σε άλλες περιοχές αλλά ποτέ μέχρι τότε δεν είχε εμφανιστεί σε ανάλογη ένταση και έκταση (οὐ μέν τοι τοσοῦτός γελοιμὸς οὐδὲ φθορὰ οὕτως ἀνθρώπων οὐδαμοῦ ἐμνημονεύετο γενέσθαι). Η ασθένεια για πρώτη φορά εμφανίστηκε στην Αφρική (ἐξ Αἰθιοπίας τῆς ὑπὲρ Αἰγύπτου, ἔπειτα δὲ καὶ ἐς Αἴγυπτον καὶ Λιβύην) και έφτασε στην Περσία ἐς τὴν βασιλέως γῆν τὴν πόλιν. Έξαπιναίως η νόσος έφτασε στην Αθήνα, αφού πρώτα προσέβαλε τους κατοίκους του Πειραιά. Ο Πειραιάς, το μεγαλύτερο λιμάνι της κλασικής περιόδου, δεχόταν μεγάλο αριθμό εμπορικών πλοίων και ναυτικών με αποτέλεσμα να μεταδώσουν τη νόσο στους γηγενής κατοίκους. Ο Θουκυδίδης υπαινίσσεται (ἐλέχθη), πως οι Σπαρτιάτες δηλητηρίασαν τα πηγάδια.
Στη συνέχεια προκειμένου να ανιχνεύσει τις πραγματικές αιτίες από τις οποίες η νόσος ξεκίνησε (ἐς τὸ μεταστῆσαι) και οδήγησε τους ανθρώπου από τη ζωή στον θάνατο, αναφέρει τους αντιθετικούς όρους ἰατρό (ειδικός γνώστης της ιατρικής) και ἰδίωτη (αδαής), για να δείξει τη σημασία των ειδικών και της επιστήμης.
Με ιατρικό λεξιλόγιο ο Θουκυδίδης παρουσιάζει τη συμπτωματολογία της νόσου. Το πρώτο σύμπτωμα ήταν ένας εξοντωτικός πυρετός (τῆς κεφαλῆς θέρμαι ἰσχυραὶ), αιμορραγία από τα μάτια (τῶν ὀφθαλμῶν ἐρυθήματα καὶ φλόγωσις), ο φάρυγγας και η γλώσσα είχε αιματώματα (ἥ τε φάρυγξ καὶ ἡ γλῶσσα, εὐθὺς αἱματώδη ἦν), ενώ η αναπνοή ήταν αφύσικη και δυσώδης (πνεῦμα ἄτοπον καὶ δυσῶδες). Οι ασθενείς φταρνίζονταν και είχαν βραχνάδα (πταρμὸς καὶ βράγχος), ενώ ο πόνος κατέβαινε στο στήθος με ισχυρό βήχα (ἐς τὰ στήθη ὁ πόνος μετὰ βηχὸς ἰσχυροῦ), προκαλούσε εμετό (ἀποκαθάρσεις χολῆ) και ισχυρούς σπασμούς (σπασμὸν ἰσχυρόν).
Εξωτερικά το χρώμα των ασθενών δεν ήταν ωχρό αλλά κοκκινωπό με εξανθήματα (ἐξηνθηκός). Οι νοσούντες, ενώ αισθάνονταν ότι ανέβαινε η θερμοκρασία τους, δεν μπορούσαν να φορέσουν ούτε τα ελαφρά ενδύματά τους αλλά αισθανόταν ανακούφιση, όταν έπεφτε κάτι κρύο στο σώμα τους. Αδυνατούσαν να κοιμηθούν, γιατί είχαν αϋπνία (ἡ ἀγρυπνία ἐπέκειτο διὰ παντός). Οι περισσότεροι εξαιτίας του πυρετού πέθαιναν την έκτη ή έβδομη ημέρα (διεφθείρον το οἱ πλεῖστοι ἐναταῖοι καὶ ἑβδομαῖοι ὑπὸ τοῦ ἐντὸς καύματος), ενώ όσοι ξεπερνούσαν αυτό το διάστημα έπασχαν από έλκος και ισχυρή διάρροια (διαρροίας ἅμα ἀκράτου) με συνέπεια να πεθαίνουν εξαιτίας της αδυναμίας τους (δι᾽αὐτὴν ἀσθενείᾳ διεφθείροντο).
Κλείνοντας την περιγραφή της νόσου ο Θουκυδίδης, αναφέρει ότι, ενώ ξεκινά από το κεφάλι, βαθμιαία επεκτεινόταν στο υπόλοιπο σώμα. Όσοι κατάφερναν να επιβιώσουν η ασθένεια προσέβαλε τα χέρια και τα πόδια (κατέ σκηπτεἐς ἄκρας χεῖρας καὶ πόδας), πολλοί ασθενείς έχαναν την όρασή τους (εἰσὶ δ᾽ οἳκαὶ τῶν ὀφθαλμῶν), και είχαν αμνησία μην αναγνωρίζοντας τον εαυτό τους και τους οικείους του (τοὺς δὲ καὶ λήθη ἐλάμβανε παραυτίκα ἀναστάντας τῶν πάντων ὁμοίως, καὶ ἠγνόησαν σφᾶς τε αὐτοὺς καὶ τοὺς ἐπιτηδείους.)
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις για τα θύματα του λοιμού των Αθηνών, υπολογίζεται ότι έχασε τη ζωή τους περίπου το ένα τέταρτο ή το ένα τρίτο των Αθηναίων πολιτών. Οι Σπαρτιάτες με τους συμμάχους τους φοβούμενοι ότι κινδύνευαν από τη νόσο, εγκατέλειψαν την πολιορκία των μακρών τειχών. Η ασθένεια όμως εμφανίστηκε πάλι στην πόλη μετά από δύο χρόνια το χειμώνα του 427/426 π.Χ.
Σε επόμενο κείμενο οι συνέπειες του λοιμού στην πόλη και στην κοινωνία, καθώς επίσης οι προσπάθειες των ερευνητών να κατανοήσουν το είδος της ασθένειας.
Από τη Φανή Αγορίτσα, φιλόλογο
