Οι Σοφιστές. Οι άνθρωποι αυτοί άδικα στο πέρασμα των αιώνων έχουν κατηγορηθεί και έχουν ταυτιστεί με την εξαπάτηση. Σίγουρα δίδασκαν παίρνοντας μεγάλη αμοιβή την τέχνη της Πειθούς στους πλούσιους νέους της Αθήνας. Σίγουρα σταδιακά διατύπωσαν σοφίσματα που παραβίαζαν τους νόμους της λογικής και γι’ αυτό εξάλλου κατηγορήθηκαν σφοδρά από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Όμως με τις απόψεις τους έθεσαν τον άνθρωπο στο κέντρο της φιλοσοφίας τους και πίστευαν στην απελευθέρωση της σκέψης του ατόμου από υπερφυσικές δυνάμεις.
Ήταν μια πνευματική και κοινωνική κίνηση καθαρά ανθρωποκεντρική και πίστευε στη δυνατότητα του ανθρώπου να κατανοήσει τον κόσμο με βάση τη λογική. Οι Σοφιστές ασχολήθηκαν με ηθικά, κοινωνικά, πολιτικά προβλήματα και τόνιζαν την αξία της παιδεία και της αγωγής. Θεωρούνται οι πρώτοι Κοινωνιολόγοι και Ανθρωπολόγοι της ιστορίας. Ο πιο διάσημος και ιδρυτής της σοφιστικής κίνησης ήταν ο Πρωταγόρας (490-420 π.Χ.) που διατύπωσε τη φράση «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», που σημαίνει ότι ο άνθρωπος αποτελεί μέτρο της αλήθειας και της γνώσης. Ο Αντιφώντας, ίσως ο πρώτος διεθνιστής, υποστήριζε ότι όλοι οι άνθρωποι ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής και οικονομικής κατάστασης είναι ίσοι. Θεωρούσε ως το πιο σημαντικό στη ζωή τη μόρφωση και την παιδεία και ως το μεγαλύτερο κακό την αναρχία. Δίδασκε την αξία της αυτοκυριαρχίας και έλεγε ότι ο έλεγχος των παθών είναι ο καλύτερος τρόπος για να νικήσει κανείς τη μελαγχολία.
Ο σοφιστής Ιππίας (443-399 π.Χ.) δίδασκε ότι οι νόμοι επιβάλλεται να αντανακλούν τη φυσική ισότητα των ανθρώπων. Ο Πρόδικος (465-395 π.Χ.) ασχολήθηκε με τη γλώσσα και τα συνώνυμα και στην αρχαιότητα απολάμβανε την εκτίμηση όλων. Παρακινούσε τη νεολαία να νικά τις δυσκολίες τις ζωής και να μην ενδιαφέρεται υπερβολικά για τα υλικά αγαθά. Ο Αλκιδάμας απέρριπτε τον θεσμό της δουλείας και πίστευε στη φυσική ισότητα των ανθρώπων. Δίδασκε ότι ο Θεός άφησε ελεύθερους όλους τους ανθρώπους. Η Φύση, έλεγε, δεν έπλασε κανέναν για σκλάβο. Ο Λυκόφρων (έζησε αρχές του 4ου αιώνα) δίδασκε ότι οι άνθρωποι έχουν την ίδια αξία είτε κατάγονται είτε όχι από σπουδαίους προγόνους. Σ΄ αυτόν βρίσκουμε για πρώτη φορά τη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, καθώς θεωρούσε ότι ο νόμος είναι συμβόλαιο, που σ΄ αυτό ο καθένας εγγυάται αμοιβαία το δίκαιο του άλλου.
Η αλήθεια είναι ότι δεν είναι πολύ εύκολο να δώσει κανείς έναν γενικό ορισμό στη λέξη Σοφιστής. Εάν σήμερα η σοφιστική μας παρουσιάζεται σαν μια ενιαία κίνηση, που ξεκάθαρα διακρίνεται από τη φιλοσοφία, είναι γιατί ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης τράβηξαν αυτή τη βαθιά διαχωριστική γραμμή (φιλοσοφία- σοφιστική). Όμως για τους συγχρόνούς τους, οι Σοφιστές ήταν άνθρωποι που έχαιραν τεράστιας εκτίμησης και που οι πόλεις τους, τους είχαν εμπιστευτεί πολλές φορές διπλωματικές αποστολές και τους εμπιστεύονταν. Για τους Αθηναίους του 5ου αιώνα π.Χ., ο Πρωταγόρας, ο Αναξιμένης, ο Γοργίας, μέχρι και ο ίδιος ο Πλάτωνας θεωρούνταν Σοφιστές, δηλαδή σοφοί. Είναι γνωστό εξάλλου ότι ο Σωκράτης συνιστούσε σε νέους να γίνουν μαθητές του Πρόδικου. Το πιο δίκαιο θα ήταν να χαρακτηρίσουμε τους Σοφιστές ως θεωρητικούς της ζωής και μεγάλους δασκάλους της τέχνης της ζωής.
Η σοφιστική κίνηση έδωσε στην ελληνική διανόηση τη στροφή προς τον άνθρωπο και θεμελίωσε τη συστηματική μόρφωση της νεολαίας. Κλόνισε καθιερωμένες αυθεντίες της θρησκείας, της πολιτείας, έθεσε το ερώτημα αν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια και ώθησε τον άνθρωπο να αναζητήσει ακλόνητες αξίες και σκοπούς στη ζωή του. Αυτό το ερώτημα ανέλαβαν να το απαντήσουν ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και τόσοι άλλοι φιλόσοφοι εκείνης της εποχής.
Σήμερα ευτυχώς το έργο και οι απόψεις αυτών των Διαφωτιστών της αρχαίας εποχής έχει αρχίσει να επανεξετάζεται. Ίσως είναι καιρός να πάρουν τη θέση που τους αξίζει στην ιστορία της ανθρώπινης διανόησης.
Από τον Νίκο Τάχατο, φιλόλογο
