Το πρώτο λάθος είναι να νομίζουμε ότι όλα συνέβησαν στις 9 Νοεμβρίου. Στην πραγματικότητα, παρόλο που η νύχτα εκείνη είναι εξόχως συμβολική, οι ενδείξεις υπήρχαν από πολύ νωρίτερα. Στην Πολωνία, όπου η πρώτη δημοκρατική κυβέρνηση του κομμουνιστικού συνασπισμού είχε εγκατασταθεί τον Αύγουστο. Στην Ουγγαρία, όπου ο Γιάνος Καντάρ είχε εκδιωχθεί από τους νεαρούς μεταρρυθμιστές του κόμματος, οι οποίοι στη συνέχεια άνοιξαν το σιδηρούν παραπέτασμα με τανάλιες. Αλλά και στις χώρες της Βαλτικής, που ταρακουνούσαν τις αλυσίδες τους επί δύο χρόνια.
Το κύμα δεν σταμάτησε άλλωστε στο Βερολίνο. Στις 17 Νοεμβρίου ξεσηκώθηκαν οι φοιτητές στην Τσεχοσλοβακία, κι ύστερα ήρθε η σειρά των Βουλγάρων και των Ρουμάνων, που εκτέλεσαν τον δικτάτορα Τσαουσέσκου τα Χριστούγεννα.
Η αναταραχή δεν μπορούσε να μην επεκταθεί και στη Σοβιετική Ένωση του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, η οποία κατέρρευσε δύο χρόνια αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1991.
Το δεύτερο λάθος είναι η αρνητική εικόνα που δείχνει να επιβάλλεται τριάντα χρόνια μετά, σύμφωνα με την οποία οι μεταρρυθμίσεις που έγιναν στις χώρες αυτές απέτυχαν και μετέτρεψαν την Ουγγαρία και την Πολωνία σε «αντιφιλελεύθερες» δημοκρατίες. Τίποτα δεν είναι λιγότερο αληθές.
Στο βιβλίο τους «Η Αντιφιλελεύθερη Στιγμή», ο Βούλγαρος συγγραφέας Ιβάν Κράστεβ και ο Αμερικανός αναλυτής Στίβεν Χολμς θυμίζουν μια φράση του Τζορτζ Οργουελ: «Όλες οι επαναστάσεις είναι αποτυχίες, αλλά δεν είναι όλες η ίδια αποτυχία». Τι είδους αποτυχία λοιπόν είναι η επανάσταση του 1989 – αναρωτιούνται οι συγγραφείς – αν λάβει κανείς υπόψη του ότι στόχος της ήταν η δυτική κανονικότητα; Μέχρι ποιο βαθμό η φιλελεύθερη επανάσταση του 1989 είναι υπεύθυνη για την αντιφιλελεύθερη αντεπανάσταση που σημειώθηκε δύο δεκαετίες αργότερα;
Κι αν η αποτυχία αφορά τη «δυτική κανονικότητα» και όχι την επανάσταση του 1989; Ένα παράδειγμα είναι διαφωτιστικό. Τον Μάιο του 1989, στο πλαίσιο της κάλυψης της εκστρατείας για τις πρώτες ημιελεύθερες εκλογές στην Πολωνία που θα οδηγούσαν στον θρίαμβο της Αλληλεγγύης, πήγα σε μια μικρή πόλη στα ανατολικά της χώρας, το Σιέντιτσε, στην εθνική οδό Βαρσοβίας-Μόσχας. Ήταν μια πόλη 60.000 κατοίκων, με ένα εργοστάσιο όπου «κάναμε πως δουλεύαμε και έκαναν πως μας πληρώνουν» (όπως ήταν το τοπικό καλαμπούρι) και αγρότες που θέριζαν με το χέρι και κυκλοφορούσαν με κάρα. Δεν υπήρχε ούτε ένα τρακτέρ.
Τον Μάιο του 2015, ο συνάδελφός μου Αλέν Σαλ επισκέφθηκε την ίδια πόλη για μια άλλη προεκλογική εκστρατεία. Και περιέγραψε μια πόλη που άνθιζε χάρις στους ευρωπαϊκούς πόρους και που ο πληθυσμός της είχε φτάσει τους 80.000 κατοίκους.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι κάτοικοι του Σιέντιτσε ζουν καλύτερα απ’ό,τι επί κομμουνισμού. Επιπλέον, είναι ελεύθεροι να μιλούν, να διαβάζουν, να ταξιδεύουν, να διαδηλώνουν, να ψηφίζουν. Όμως ο δήμαρχος και ο ιερέας είναι δυσαρεστημένοι και ένας επιχειρηματίας λέει ότι παρακινεί τον 20χρονο γιο του να εγκατασταθεί στη Γερμανία, «όπου θα βγάζει περισσότερα».
Την ίδια χρονιά, μια Πολωνία σε πλήρη ανάπτυξη έφερε το εθνικιστικό κόμμα του Κατσίνσκι στην εξουσία. Και πρόσφατα το επανεξέλεξε.
Τι συνέβη στον μετακομμουνιστικό κόσμο; Στις χώρες αυτές, που βγήκαν ξαφνικά από μισό αιώνα συγκεντρωτικής οικονομίας και μονοκομματισμού, οι ελίτ δεν είχαν παρά ένα μοντέλο (τη Δύση) και οι πολίτες μια επιδίωξη (να ζήσουν όπως στη Δύση). Όμως η απόσταση με τη Δύση δεν γεφυρώνεται σε τριάντα χρόνια, ούτε οικονομικά ούτε κοινωνιολογικά. Συχνά ξεχνάμε πώς ήταν η ζωή σε αυτές τις χώρες το 1989. Και όλη η δυσαρέσκεια στρέφεται κατά της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Άλλοι αναλυτές εκφράζουν την απογοήτευσή τους για τις επιδόσεις που είχαν στην εξουσία οι παλιοί ήρωες της αντίστασης στον κομμουνισμό. Ο Λεχ Βαλέσα ήταν εξαιρετικός συνδικαλιστής, αλλά κακός πρόεδρος. Ο Βάτσλαβ Χάβελ ήταν πιο αποτελεσματικός στη φυλακή παρά στο κάστρο της Πράγας.
Ποιοι είμαστε όμως εμείς για να κρίνουμε; Είμαστε εμείς που δείξαμε το μοντέλο. Το μοντέλο αυτό απέδωσε για ορισμένα χρόνια καρπούς, αλλά δεν χρειάστηκε τον Ορμπαν για να δείξει τα προβλήματά του, με την καταστροφική κρίση του 2008. Είναι το ίδιο μοντέλο που έφερε στην εξουσία τον Τραμπ, τον Τζόνσον και τον Σαλβίνι. Όχι, η επανάσταση του 1989 δεν ήταν ούτε αποτυχία ούτε το τέλος της Ιστορίας. Ίσως μάλιστα να είναι η αρχή της.
Από την Sylvie Kauffmann
(*) Η Σιλβί Κoφμάν είναι αρθρογράφος της Monde
(Πηγή: Le Monde)
