Το 1905, έτος θαυμάτων για τη Φυσική, ο Αϊνστάιν, διατύπωσε τη διασημότερη εξίσωση στην ιστορία: E=mc2. Η μάζα ενός σώματος αποτελεί μέτρο της ενέργειας που περιέχει. Και είναι τεράστια. Η κατανόησή της προσφέρει ένα είδος θρησκευτικής εμπειρίας. Το θαύμα είναι μπροστά μας. Ο δημιουργός της επέμενε ότι το ωραιότερο συναίσθημα στον άνθρωπο είναι ότι μπορεί και βιώνει το μυστήριο, ότι μένει έκθαμβος μπροστά στο άγνωστο. (Στο ελληνικό σχολείο ακόμη επικρατεί βαθύς ύπνος. Χωρίς περιέργεια, χωρίς ανησυχία, χωρίς έκπληξη, ούτε αναρωτιέσαι, ούτε δημιουργείς κάτι καινούριο). Η πολεμική βιομηχανία οσμίστηκε κάτι πολύ ελπιδοφόρο. Ένα απόλυτο όπλο θα μπορούσε να υπάρξει, όχι όμως εύκολα προφανώς.
Στην Ευρώπη του μεσοπολέμου μαζεύονταν τα σύννεφα του αδιεξόδου. Για τον ενημερωμένο και σκεπτόμενο άνθρωπο η κατάσταση όδευε προς την καταστροφή. Η πλειοψηφία των ταλαντούχων Φυσικών αφήνει τη Γηραιά Ήπειρο και οδεύει προς τη Γη της Επαγγελίας. Αρχικά για επιβίωση. Είναι η λεγόμενη φυγή των εγκεφάλων. Οι Προμηθείς έχουν σκοπό να δώσουν στους ανθρώπους τη φωτιά των επιτευγμάτων της φυσικής, με εφαρμογές των νέων θεωριών, της σχετικότητας και της κβαντομηχανικής. Ζούμε μεγάλες στιγμές, ως ανθρωπότητα και ως επιστημονική κοινότητα. Το «ελντοράντο» των ανακαλύψεων οδηγεί τους πρωτοπόρους, σ’έναν αδυσώπητο αγώνα δρόμου. Ποιός να καταφέρει να κατοχυρώσει πρώτος μία εφεύρεση, μία εξίσωση, μία σκέψη με το όνομά του; Σε αυτό το κυνηγητό της φήμης, συνοδευόμενο με πολύ χρήμα και δόξα, συχνά παραβλέπονται η ανθρωπιά και η ευθύνη. Πάντα η ματαιοδοξία καιροφυλακτεί. Το ταλέντο τους γίνεται πηγή αλαζονείας και υπεροψίας. Έχουν την ψευδή εντύπωση ότι κατανοούν οποιαδήποτε πραγματικότητα του κόσμου που τους περιβάλλει. Είναι μικροί θεοί. Η γνώση που οικοδομούν είναι γενικά και αόριστα για το καλό. Όπως αντιλήφθηκε ο Ιούλιος Καίσαρας, οι άνθρωποι πιστεύουν αυτό που επιθυμούν (Quod fere libenter homines id quod volunt credunt). Η γνώση των κοσμικών μυστικών συνιστά ύβρη αν δεν συνοδεύεται από το απαιτούμενο ηθικό υπόστρωμα.
Ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος ξεσπά.
Η Ευρώπη ψυχορραγεί.
Ο Ρούσβελτ στην Αμερική, με σύνεση και πονηριά, επιδιώκει να βγάλει τη χώρα του από την ουδετερότητα που την κρατά σε απομόνωση. Έχει μεγάλα σχέδια. Η Ιαπωνία με την αστοχία στο Πέρλ Χάρμπορ του δίνει την αφορμή. Ο Χίτλερ, με την τρέλα του μεγαλείου που τον κυνηγά, επιτίθεται στην Αμερική. Και η Ιαπωνία και η Γερμανία αυτοκτονούν. Όλη η Γη φλέγεται.
Τις κρίσιμες αυτές στιγμές, στη διαρκή κατάσταση έκτακτης ανάγκης όπου η φιλοσοφία είναι πολυτέλεια, ο Αϊνστάιν προτείνει την κατασκευή της ατομικής βόμβας. Υπάρχει η θέληση, υπάρχει το πολύ χρήμα, υπάρχει το μυαλό. Οι μαθητευόμενοι μάγοι ρίχνονται στον πόλεμο. Ας μνημονεύσουμε την παλαιά φρουρά: τον Μπόρ, τον Τσάντγουϊκ, τον Φέρμι, τον βον Νόυμαν, τον Οπενχάιμερ. Μεταξύ των νεωτέρων υπάρχουν τουλάχιστον έξι νομπελίστες. Εργάζονται όλοι με κέφι και χαρά.
Έβλεπαν σε τι συμμετείχαν;
Το μέγεθος της καταστροφής που θα προκαλούσαν;
Το αναπόφευκτο του τρομερού θανάτου για όλους;
Πώς θα δικαιολογούσαν τη στάση τους σε ένα παιδί που ανέμελο, μέσα στην αθωότητα της άνοιξής του, ύφαινε τον καμβά του μέλλοντός του το πρωί της 6ης Αυγούστου; Με τι αποφασιστικότητα θα κεραυνοβολούσαν το χαμόγελο του γελαστού αυτού παιδιού; Η αφέλεια θα είναι η τελευταία δικαιολογία που επιτρέπεται να επικαλεστούν. Ήξεραν. Φυσικά βγήκαν στον αφρό. Το πιο μεγάλο έγκλημα του εγκληματία είναι ότι έχασε τον πόλεμο. Η Αμερική όμως τον κέρδισε. Στη Χιροσίμα οι άνθρωποι σκοτώθηκαν με κτηνώδη ευκολία. Δεν μπορούσαν να επιδείξουν ηρωϊσμό. Προβάλλεται λοιπόν το οδυνηρά δύσκολο ερώτημα αν διέκριναν στην πράξη τους αυτή, τον πόλεμο από τη δολοφονία.
Πώς η ηθική τους αξιοπρέπεια παραμορφώθηκε;
Η ηθική -ο ορισμός του καλού και του κακού- στηρίζεται σε ιδέες και αξίες που υπηρετούν την κοινωνία. Ο επιστήμονας είναι πέρα από αυτήν; Τα διλήμματα μεταφέρονται στις πλάτες στρατιωτικών και πολιτικών; Στον έρωτα και στον πόλεμο όλα επιτρέπονται; Φυσικά όταν έχεις καλό χαρτί, παίζεις τίμια. Όταν το εμβόλιο της ευλογιάς, εφαρμόστηκε αρχικά σε θανατοποινίτες, προκάλεσε γενικό αποτροπιασμό. Η επιστημονική έρευνα διέπεται από αρχές που πρέπει να είναι σεβαστές. Πόσο εύκολα ο άνθρωπος τυφλώνεται ή εκμαυλίζεται και τις προσπερνά;
Αυτό που φάνηκε μετά, είναι ότι η Αμερική έδειξε με εμφαντικό τρόπο ποιός κάνει κουμάντο. Η διαύγεια των εύθραυστων ονείρων για ειρήνη πήρε τη μορφή της ισορροπίας του τρόμου. Ο ψυχρός πόλεμος εκδηλώθηκε με την επικράτηση της ανασφάλειας, της σύγχυσης και του ανεξέλεγκτου φόβου. Ο τρόμος παραλύει την επιθυμία για αντίσταση. Στο παρελθόν το πέτυχαν και οι Μογγόλοι. Όμως υπάρχει ελπίδα. Φάνηκε δειλά στο Βιετνάμ. Δε διαθέτουν και το μαχαίρι και το πεπόνι.
Ανατέλει ένας καλύτερος κόσμος…..
Από τον Βαγγέλη Οικονόμου, καθηγητή Φυσικής
