Με αφορμή, λοιπόν, τον εορτασμό της 13ης Οκτωβρίου ως ημέρας μνήμης του Μακεδονικού Αγώνα, καθώς κατά το έτος 1904 την ίδια ημέρα έπεφτε νεκρός στη Στάτιστα της Καστοριάς ο Παύλος Μελάς, εμβληματική φυσιογνωμία που με τη θυσία της σφράγισε τον Αγώνα, ακολουθεί σύντομη ιστορική αναφορά, με πρόθεση να διατηρηθεί ζωντανή και αναλλοίωτη η ιστορική μνήμη, μια που η περίοδος αυτή της ιστορίας μας υπολανθάνει στις σελίδες των σχολικών εγχειριδίων.
Η μνήμη των γεγονότων του Μακεδονικού Αγώνα διατηρεί και στις μέρες μας τη σημασία της, εάν αναλογιστεί κανείς ότι ακόμη και τώρα ένα σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού των Σκοπίων έχει εκπεφρασμένη βουλγαρική συνείδηση, ενώ και στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν εκδήλωσε φιλοβουλγαρικά αισθήματα (λ.χ. οι κάτοικοι των Σκοπίων υποδέχτηκαν ως απελευθερωτές τους συμμάχους του Άξονα Βουλγάρους, όταν οι τελευταίοι εισέβαλαν κατακτητές).
Οι σημερινοί πολιτικοί αποφεύγουν σκόπιμα τις συγκρίσεις του παρόντος με το παρελθόν και δε διστάζουν να καλλιεργήσουν διχαστικό κλίμα προσομοιώνοντας τους πολιτικούς τους αντιπάλους ακόμη και με κατάλοιπα ξένων εθνικισμών που στο παρελθόν εναντιώθηκαν σθεναρά και βίαια την εθνική υπόθεση της Μακεδονίας.
Ο Μακεδονικός Αγώνας, λοιπόν, διεξήχθη μεταξύ 1904-1908 ‒στην πραγματικότητα είχε ξεκινήσει πολύ πριν, ήδη από το 1870‒ και ήταν μια απηνής και διαρκής σύγκρουση ανάμεσα στους Έλληνες της Μακεδονίας και τους Βούλγαρους αντάρτες (κομιτατζήδες) με έπαθλο την κυριαρχία του ενός από τους δύο αντιπάλους στην περιοχή. Στην πραγματικότητα, οι ντόπιοι ελληνικοί πληθυσμοί και τα ελληνικά ένοπλα σώματα που άρχισαν να στέλνουν από το 1905 οι ελληνικές κυβερνήσεις αγωνίζονταν για την επιβίωση του ελληνισμού στη Μακεδονία.
Η Μακεδονία αποτελούσε την εποχή εκείνη ακόμη τμήμα της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και οι Έλληνες αγωνίζονταν να κρατήσουν «με νύχια και με δόντια» ζωντανό το ελληνικό στοιχείο της περιοχής, ώστε, σε μια ενδεχόμενη μελλοντική διανομή των εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Μακεδονία να ενσωματωθεί στο ελεύθερο ελληνικό κράτος (πράγμα που έγινε τελικά με τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913).
Οι Βούλγαροι αμφισβητούσαν ευθέως την ελληνική παρουσία και υπεροχή στην περιοχή της Μακεδονίας. Για τον σκοπό αυτό, με συμπαραστάτες και χρηματοδότες σε πολλές περιπτώσεις τους ομόφυλούς τους Ρώσους ‒ήταν και εκείνοι Σλάβοι‒, «έστησαν» ένα ισχυρό δίκτυο προπαγάνδας στην περιοχή.
Η αρχή είχε γίνει το 1870 με την απόσχιση των Βουλγάρων από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την αναγνώριση ανεξάρτητης βουλγαρικής εκκλησίας (της «Εξαρχίας»), δύο χρόνια αργότερα, το 1872. Με κέντρο, λοιπόν, τη βουλγαρική «Εξαρχία», Βούλγαροι αντάρτες εισέβαλλαν στα ελληνικά χωριά της Μακεδονίας, με σκοπό να εξαναγκάσουν τους κατοίκους τους να απομακρυνθούν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και να δηλώσουν υποταγή στη βουλγαρική «Εξαρχία». Μέσω της προσέλκυσης των Ελλήνων ορθοδόξων στη βουλγαρική εκκλησία, οι Βούλγαροι αποσκοπούσαν να μεταβάλουν σταδιακά και την ελληνική συνείδησή τους. Τη σκοπιμότητα αυτή εξυπηρετούσαν άλλωστε και οι εκκλήσεις τους προς την τουρκική εξουσία, όπου αυτό ήταν εφικτό, να διεξάγεται η λατρεία στη σλαβική γλώσσα.
Οι αρχικά «αθώες» προσπάθειες προσεταιρισμού των Ελλήνων κατοίκων της Μακεδονίας στη βουλγαρική «Εξαρχία» με τον καιρό ‒και κυρίως στη στροφή του 19ου προς τον 20ό αιώνα‒ εκδηλώνονταν με πράξεις ωμής βίας: βιαιοπραγίες σε βάρος Ελλήνων, δολοφονίες ιερέων και απλών ανθρώπων, ατέλειωτο λουτρό ελληνικού αίματος. Τα ελληνικά χωριά της Μακεδονίας είχαν μετατραπεί σε θέατρο άσκησης ωμής βίας.
Οι Έλληνες πήραν την κατάσταση στα χέρια τους και ξεκίνησαν έναν αμείλικτο αγώνα εναντίον των Βουλγάρων κομιτατζήδων με τη συνδρομή του «αφυπνισμένου» από τον θάνατο του Παύλου Μελά ελληνικού κράτους, της Εκκλησίας αλλά κυρίως του ντόπιου πληθυσμού (μεταξύ αυτών πολλών σλαβόφωνων).
Τη μνήμη του Μακεδονικού Αγώνα είναι ανάγκη να διατηρούν οι σύγχρονοι πολιτικοί, με την ιδέα ότι η ιστορία των λαών δεν παραγράφεται και οι ίδιοι οφείλουν να τη σεβαστούν σε κρίσιμες επιλογές. Αυτό ασφαλώς δε σημαίνει ότι οι αντιπαλότητες του παρελθόντος είναι ανυπέρβλητες και αποτελούν τροχοπέδη για μελλοντικές συνεργασίες.
* Του Βασίλη Πλατή, φιλόλογου-δρος Ιστορίας Α.Π.Θ.
