Οι μαθητές καλούνται να προετοιμαστούν στο πλαίσιο μίας τυποποιημένης εκπαίδευσης που έχει ως κύριο στόχο, τι άλλο, τις πανελλαδικές εξετάσεις για την απόκτηση του πολυπόθητου πτυχίου. Ούτε λόγος για έρευνα, τέχνες, συνεργασία, αναζήτηση δεξιοτήτων, και φυσικά ούτε λόγος για πολιτική καλλιέργεια και κατ’ επέκταση διδαχή της αρετής. Καμία μέριμνα, δηλαδή, για την εκπαίδευση των μελλοντικών πολιτών.
Ο Ισοκράτης, από τον 4ο αιώνα π.Χ., θεωρούσε ότι μία φιλοσοφική - επιστημονική παιδεία ναι μεν είναι χρήσιμη κατά τη νεαρή ηλικία ως ένα είδος πνευματικής γυμναστικής, όμως οι γνώσεις που πραγματικά είναι χρήσιμες στον άνθρωπο, ως πολίτη με τους ρόλους του, ο οποίος είναι εναλλάξ υποκείμενο και αντικείμενο των πολιτικών αποφάσεων και πρακτικών, είναι οι γλωσσικές, οι ρητορικές και οι νομικές.
Αλλά και ο Θουκυδίδης με τον Ξενοφώντα, ως ιστοριογράφοι, θεωρούσαν ότι για την προετοιμασία ενός πολίτη χρειάζεται μία παιδεία με μακρόχρονη απήχηση. Μία ανθρωπιστική εκπαίδευση που αντιδιαστέλλεται προς την επιστημονική και που σκοπό έχει να διαμορφώσει την ιδεολογία, τις ικανότητες και την απαραίτητη γενική κατάρτιση για τις συνήθεις δραστηριότητες μίας πόλης.
Ο χαρακτήρας βέβαια του ενάρετου πολίτη, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, διαμορφώνεται σταδιακά μέσω μίας παιδευτικής χαλιναγώγησης των ακραίων συμπεριφορών. Μόνο με τη συστηματική τήρηση της μεσότητας ο ενάρετος πολίτης αποκτά μίαν έξιν, μία συνήθεια, ένα είδος αυτοματισμού, που θα του επιτρέπει να καταστείλει σε κάθε περίπτωση τις υπερβολές των διαφόρων επιθυμιών και φόβων του, με απώτερο σκοπό τη συμμόρφωσή του προς τις κοινωνικές αξίες.
Αναρωτιέμαι, λοιπόν, αν το σημερινό σχολείο είναι ικανό να διαμορφώσει σταδιακά πολίτες ενάρετους και δίκαιους, μετριοπαθείς, ικανούς για μία συμπεριφορά προσαρμοσμένη στις κοινωνικές ανάγκες ή απλώς στοχεύει στη συσσώρευση γνώσεων άσχετων, ασύνδετων μεταξύ τους, στερημένων από κάποια καθολική σημασία. Αναρωτιέμαι αν η απόκτηση της πολιτικής αρετής, αν δηλαδή η μετάδοση εκείνου του τρόπου ζωής που διέπεται από σταθερούς και αμετάβλητους κανόνες συμπεριφοράς, αποτελεί κύριο στόχο του εκπαιδευτικού συστήματός μας.
Είναι άραγε ικανή η "μόρφωση" που παρέχουμε στους μελλοντικούς πολίτες να θεμελιώσει τη δημιουργία ενός ομοιογενούς πολιτικού σώματος; Ομοιογένεια που θα αποτελέσει με τη σειρά της την προϋπόθεση για τη συναίνεση των κυβερνωμένων στους κυβερνώντες και θα εγκαθιδρύσει τον χώρο στον οποίο θα ισχύει ο νόμος μίας κοινωνίας πολιτών. Γιατί η πολιτική αρετή δεν αποτελεί κληρονομικό χάρισμα αλλά διδάσκεται, και θα πρέπει, θεωρητικά τουλάχιστον, να αποτελεί κτήμα όλων των πολιτών.
Όμως, το θέμα είναι τι κοινωνία θέλουμε. Θέλουμε να παραμένουμε στο παρελθόν λέγοντας ότι υπήρξαμε η χώρα όπου γεννήθηκε η Δημοκρατία, ή να στραφούμε στο μέλλον και να οραματιστούμε έναν κόσμο όπου ο άνθρωπος θα ολοκληρώνεται πραγματικά ως άνθρωπος, ως πολιτικό ον, μεταλαμπαδεύοντας την ουσία του ελληνικού πολιτισμού.
* Της Δήμητρας Σαρακατσάνου
