Τα υλικά μνημεία είναι αδιάψευστοι μάρτυρες του παρελθόντος που καλύπτουν την έλλειψη ιστορικών κειμένων που καταστράφηκαν. Ένα τέτοιο είναι και το εξεταζόμενο στον προαναφερθέντα συλλογικό τόμο, από τα πλέον σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή της Λάρισας, θα έλεγα σήμα κατατεθέν της νέας περιόδου του Χριστιανισμού: μια ενεπίγραφη τράπεζα προσφορών πέντε Μαρτύρων που βρέθηκε κάπου στις αρχές του 19ου αι. στην περιοχή του Συκουρίου. Σήμερα βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (ΒΜ 128, του 4ου-5ου αιώνα), αλλά πανομοιότυπο μπορεί κανείς να δει στο Διαχρονικό Μουσείο Λαρίσης. (Για το θέμα έδωσα μια πρώτη περιγραφή στην [Ε] της 9 Δεκ., 2106). Ήταν ένα από τα μνημεία που συζητείτο και συζητείται ακόμη στη Λάρισα.
Οι επιγραφές κάνουν λόγο για την τιμή πέντε Μαρτύρων, των Ιωάννη, Λουκά, Ανδρέα, Λεωνίδη, και ενός ανωνύμου (εξέλιπε το όνομά του) στις 18 Δεκεμβρίου. Ενδιαφέρουν τα εξής σημεία: 1. Ανάλυση του φαινομένου των διωγμών, όπως εντοπίζεται κυρίως από αρχαιολογικά κατάλοιπα στη Λάρισα και τη Θεσσαλία. 2. Ανάλυση του συνόλου των ονομάτων που είναι όλα εβραϊκά αποστολικά (αλλά αποστόλων που έζησαν στις πρωτεύουσες περιοχές του ελληνισμού, τις δύο πλευρές του Αιγαίου) και του Λεωνίδη, ενός Ελλαδίτη μεγαλομάρτυρα επισκόπου. Ανάλογες πεντάδες μαρτύρων με ονόματα που έχουν κοινή αναφορά έχουν εντοπισθεί και σε άλλες περιπτώσεις, περισσότερο του μεγάλου και τελευταίου διωγμού. Συνήθως οι ρωμαϊκές αρχές αρκούνταν στην καταδίκη του επικεφαλής επισκόπου μιας πόλεως. Τώρα επεκτείνονται στη βάση, ο αριθμός των Χριστιανών είχε αυξηθεί. Η επιλογή των ονομάτων δείχνει ότι υπάρχει μία εθνική τάση, ελλαδική, στην τοπική Εκκλησία. Πιθανόν είναι ιερατικά πρόσωπα, μορφωμένοι άνθρωποι, που συνελήφθησαν και εκτελέσθηκαν για παραδειγματισμό. Προφανώς ήταν αστοί, Λαρισαίοι. 3. Το μαρτύριο μπορεί να συνέβη στον τελευταίο μεγάλο διωγμό (304 κ.ε.), αφού το όνομα του ενός αφιερώνεται στον καταξιωμένο ήδη άγιο Λεωνίδη, επίσκοπο Αθηνών (+περ.250/1). 4. Εξετάζεται ως πιο πιθανή η περίπτωση η τράπεζα να είναι από κάποιο Μαρτύριο που κτίσθηκε μετά την απελευθέρωση της Εκκλησίας (311-313), το οποίο ανανεώθηκε τον 4ο-5ο αι. 5. Υπολογίζεται ως πιο σοβαρό το ενδεχόμενο το μαρτύριο να συνέβη στο αρχαίο θέατρο Λάρισας, το οποίο, αποδείχθηκε ήδη αρχαιολογικώς, είχε μετατραπεί σε αρένα, οπότε γίνονταν εκτελέσεις καταδικασμένων μιας επαρχίας όπως οι πέντε Χριστιανοί Μάρτυρες. Δυστυχώς η αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων δεν διαθέτει αρχεία των ανασκαφών στα κατώτερα σημεία του θεάτρου Λάρισας, οπότε δεν υπήρξε διασταύρωση με μία άποψη του παλαιού αρχαιολόγου Α. Αρβανιτόπουλου, ο οποίος είχε εντοπίσει χριστιανικά λείψανα στο θέατρο.
Δεν πρέπει να αμφιβάλει κανείς ότι η πλάκα προέρχεται από τη Λάρισα, αφού είναι γνωστό ότι τα αρχαία της μάρμαρα, ήταν σε χρήση μέχρι την επικράτηση του τσιμέντου και των τούβλων. Η Λάρισα ήταν η μόνη εξαίρεση σε έναν κάμπο γεμάτο χώμα ή λάσπη και δικά της μάρμαρα εντοπίσθηκαν στα περίχωρα.
Αξίζουν δύο λόγια για τον διδάσκαλο Γεώργιο Γούναρη, ο οποίος συνέδεσε την καριέρα του με τα προγράμματα του ΑΠΘ, πρωτίστως την αρχαιολογική έρευνα στους Φιλίππους. Σχεδόν όλο του το έργο αφορά στη Μακεδονία, για να μπορούμε οι νεότεροι, σήμερα, να την υπερασπιζόμαστε. Ο Γεώργιος Γούναρης προσδιοριζόταν στον προοδευτικό χώρο, αλλά ήταν πατριώτης, αφιερωμένος στη μόρφωση των φοιτητών, σε περίοδο που οι σπουδές τους είχαν πέραση, στη μετάδοση μιας επιστήμης, στην οποία οι Έλληνες έχουν τόση ευαισθησία, και η οποία έχει συμβάλει τα μέγιστα στη διαμόρφωση ενός υγιούς εθνικού φρονήματος, φράγμα στην κακόβουλη σκέψη κάποιων ξένων, στις υπερβολές εντοπίων.
* Τη μελέτη μπορεί να αναζητήσει ο ενδιαφερόμενος στο διεθνές πόρταλ Independed Academia.edu + Stavros Gouloulis (articles). [Οι πρώτοι Μάρτυρες και το αρχαίο θέατρο Λάρισας, Λεπέτυμνος. Μελέτες Αρχαιολογίας και τέχνης στη μνήμη του Γεωργίου Γούναρη. Ύστερη ρωμαϊκή, βυζαντινή, μεταβυζαντινή περίοδος, Βυζαντινός Δόμος, Επιμέλεια Αθ. Σέμογλου, Ι.Π. Αρβανιτίδου, Εμμ. Γ. Γούναρη, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2018, 487-498.]
Από τον Σταύρο Γουλούλη
* Ο Σταύρος Γουλούλης είναι διδάκτωρ Βυζαντινής Τέχνης
