Για τις αιτίες που οδηγείται ένας άνθρωπος στον εθισμό και στην εξάρτηση από ουσίες ή τις λεγόμενες συμπεριφορικές εξαρτήσεις (τζόγος, διαδίκτυο, κ.λπ.) δεν υπάρχει μία απλή ερμηνεία. Το σίγουρο είναι πως ένας τέτοιου είδους εθισμός είναι το τελευταίο στάδιο μιας σειράς εξαρτητικών ενδοοικογενειακών σχέσεων και υποδηλώνει άρρητα προηγούμενες εξαρτήσεις σε διαπροσωπικό επίπεδο. Με άλλα λόγια, για να φτάσει κάποιος έφηβος ή νέος να «εθιστεί» σε μια συμπεριφορά ή σε μια ουσία, αναμφίβολα έχουν μεσολαβήσει προηγούμενες προβληματικές σχέσεις και ανάλογες συμπεριφορές, στο άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον.
Υπό αυτή την έννοια ο εθισμός και η εξάρτηση είναι ένα σύμπτωμα οικογενειακής δυσλειτουργίας, εφόσον η διαταραγμένη και πολλές φορές, καταστροφική συμπεριφορά του «προβληματικού μέλους», εκφράζει τις ίδιες τις διαταραγμένες και προβληματικές σχέσεις και αποτελεί, θα λέγαμε, την κορυφή ενός παγόβουνου, όπου κάτω από την επιφάνεια του νερού βρίσκονται πλήθος ατομικών, οικογενειακών και κοινωνικών προβλημάτων.
Πιο συγκεκριμένα, παρατηρώντας την οικογένεια με εξαρτημένο μέλος, βλέπουμε ότι υπάρχουν, σε διαφορετική ένταση και σε διάφορες διαβαθμίσεις, συγκεκριμένα πρότυπα σχέσεων και συμπεριφορών που επαναλαμβάνονται:
Τα όρια είναι συγκεχυμένα, με αποτέλεσμα ένα παιδί να μην παίρνει ξεκάθαρα μηνύματα. Υπάρχουν διπλά μηνύματα από τους δύο γονείς και το παιδί «μπαίνει ανάμεσα» επιλέγοντας αυτό που τον συμφέρει κάθε φορά. Η έννοια της «θυσίας» του γονέα για το παιδί του είναι, επίσης, συνηθισμένο φαινόμενο στην οικογένεια του εξαρτημένου, όπως και η υπερπροστασία, η οποία εμποδίζει το παιδί να αναπτύξει τη δική του ταυτότητα, να αυξήσει την αυτοεκτίμησή του και να δυναμώσει έτσι τις αντιστάσεις του απέναντι στις εξαρτήσεις. Τέλος, υπάρχουν μη ρεαλιστικές προσδοκίες των γονέων προς τα παιδιά τους, παρατηρείται έντονη πίεση για σχολική επιτυχία και υπάρχει έλλειψη ή/και κακή χρήση ελεύθερου χρόνου μεταξύ γονέων και παιδιών.
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η οικογένεια του Έλληνα εξαρτημένου συγκεντρώνει πολλά χαρακτηριστικά και τρόπους ενδοοικογενειακής επικοινωνίας που χαρακτηρίζουν τη μέση ελληνική οικογένεια, τα συγκεντρώνει, όμως, σε παθολογικό βαθμό και αντανακλά με ακραίο τρόπο την κρίση ταυτότητας της σημερινής οικογένειας.
Απ’ όλους τους ενδοοικογενειακούς παράγοντες θα ήταν εύλογο να εστιάσουμε στον περισσότερο συνηθισμένο, που δεν είναι άλλος από τη συναισθηματική απουσία του πατέρα και την υπερεμπλοκή της μητέρας στη σχέση με τον γιο. Η τριγωνική αυτή σχέση μητέρας – γιου δηλώνει την απουσία ουσιαστικών σχέσεων στο ζευγάρι, άλυτες ενδοοικογενεικές συγκρούσεις και έλλειψη προσωπικών ορίων. Το κόστος όμως του τριγώνου, μητέρα-γιος/πατέρας, είναι ένα βαρύ φορτίο για τον γιο, γιατί αυτός μεγαλώνει έχοντας μπροστά του τα ασαφή πρότυπα δύο γονιών και τις εμπειρίες του αγεφύρωτου χάσματος στις μεταξύ τους σχέσεις. Ο γιος σε αυτή την περίπτωση μεγαλώνει σαν να μην έχει πατέρα, ελάχιστα αλληλεπιδρά μαζί του, ενώ διερμηνέας στην επικοινωνία μαζί του γίνεται η μητέρα του. Αυτή η διείσδυση της μητέρας στη δυαδική σχέση πατέρα-γιου δημιουργεί στον γιο μια αντιφατική εικόνα για τον πατέρα: Ενώ το κοινωνικό πρότυπο του άντρα συγκλίνει σε έναν πατέρα ισχυρό και αρχηγό της οικογένειας, η πραγματική εικόνα δείχνει ένα αποδυναμωμένο πρόσωπο που είναι απόν. Τα συναισθήματα του γιου για τον πατέρα είναι σε αυτή την περίπτωση μπερδεμένα και αρνητικά. Το γεγονός ότι ο πατέρας είναι έξω από το κάδρο τον αποστερεί από τις απαραίτητες βιωματικές ταυτίσεις μαζί του, με συνέπεια να μεγαλώνει δίχως αντρικό πρότυπο ή ακόμη χειρότερα με ένα πρότυπο που αμφισβητεί. Αντιφατική είναι όμως για τον γιο και η εικόνα της μητέρας και άρα του γυναικείου προτύπου. Ναι μεν η μητέρα του είναι αυτή που τον φροντίζει, τον υποστηρίζει, τον καλύπτει, ωστόσο διαισθάνεται ότι αυτή η υπερπροσφορά δεν έχει σχέση μόνο με τις δικές του ανάγκες, αλλά και με τις δικές της, με την ανάγκη της να εξασφαλίσει δηλαδή στήριγμα στη διαμάχη με τον πατέρα, αλλά, κυρίως, με την προσπάθειά της να πιαστεί από κάπου στη ζωή.
Το σύμπτωμα της χρήσης ουσιών ή των εξαρτητικών συμπεριφορών εμφανίζεται λοιπόν, μέσα στην οικογένεια ως σύμπτωμα των δυσλειτουργικών της σχέσεων. Ως σημάδι πως οι οικογένειες αυτές δεν έχουν καταφέρει αφενός να μεταδώσουν στο άτομο το αίσθημα της ασφάλειας και αφετέρου τα εφόδια να καταστεί μια συγκροτημένη και ανεξάρτητη προσωπικότητα. Εκφράζει και αποτυπώνει με εύγλωττο τρόπο τη δυσλειτουργική δυναμική μιας οικογένειας που δεν επιδιώκει την αυτονόμηση του μέλους της, καθώς και τον έντονο φόβο του μέλους αυτού να αποχωριστεί την οικογένειά του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο εξαρτημένος καταγράφεται ως ένα πρόσωπο δομικά εξαρτημένο, συναισθηματικά άλλα και υλικά, από τους γονείς και ιδιαίτερα τη μητέρα. Και η οικογένειά του, όμως, είναι επίσης εξαρτημένη από αυτό το παιδί, στο οποίο συγκεντρώνει παθολογικά την προσοχή και το ενδιαφέρον της.
* Του Γιώργου Γιαννούση, ψυχοθεραπευτή, οικογενειακού θεραπευτή
