Είναι αλήθεια ότι ο Τσαλδάρης που υπέγραψε την δήλωση πίστευε πράγματι στην Δημοκρατία και αγωνίστηκε για την διατήρησή της για ίδιον όφελος βέβαια. Διότι η φιλόδοξη και δραστήρια γυναίκα του Λίνα Λάμπρου από την Σκόπελο, κόρη του πρωθυπουργού Σπύρου Λάμπρου 1916-1917 και γραμματέας του, ήθελε να τον κάνει και να τον δει μια μέρα Πρόεδρο της Δημοκρατίας κι εκείνη να γίνει «πρώτη κυρία του τόπου» ως σύζυγος του προέδρου της Δημοκρατίας. (βιβλ.1, σελ.25)
Ο Παναγής Τσαλδάρης γεννήθηκε το 1868 στο Καμάρι της Κορινθίας, σπούδασε στη Νομική Αθηνών, τελείωσε με άριστα και αποπεράτωσε τις σπουδές του στο Βερολίνο, στη Λειψία και στο Παρίσι. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα ασχολήθηκε με την δικηγορία στην Αθήνα και έπειτα με την πολιτική όπου το 1910 εξελέγη βουλευτής Κορινθίας με το Λαϊκό Κόμμα του Δημητρίου Γούναρη, τον οποίο συμπαραστάθηκε και ακολούθησε μέχρι την εκτέλεσή του (που έγινε από την επαναστατική κυβέρνηση του Ν. Πλαστήρα τον Νοέμβριο του 1922 και ήταν ένας από τους έξι που εκτελέστηκαν διότι θεωρήθηκαν υπεύθυνοι της Μικρασιατικής Καταστροφής). Από τότε ο Τσαλδάρης ανέλαβε την αρχηγία του Λαϊκού Κόμματος μέχρι το θάνατό του σε ηλικία 68 ετών στις 17 Μαΐου 1936 από νεφρική ανεπάρκεια .
Από τις 136 έδρες που είχε η κυβέρνηση του Τσαλδάρη από τις εκλογές της 5ης Μαρτίου 1933, οι 118 ήταν δικές του, οι 11 ήταν του Κονδύλη (εθνικό ριζοσπαστικό κόμμα), οι 6 του Μεταξά (κόμμα ελευθεροφρόνων) και 1 του Σοφιανόπουλου (αγροτικό κόμμα). Τα ξημερώματα της 6ης Μαρτίου εκδόθηκαν τα επίσημα τελικά αποτελέσματα των εκλογών και ο Πλαστήρας γεμάτος αγωνία πήγε στο σπίτι του Βενιζέλου και του είπε αν είναι διατεθειμένος να παραδώσει την εξουσία της χώρας στο Λαϊκό Κόμμα. Ο Βενιζέλος του είπε «φυσικά» εφόσον κέρδισε τις εκλογές ο Τσαλδάρης. Ο Πλαστήρας είπε ότι θα γίνονταν τα ίδια με την 1η Νοεμβρίου 1920 και σκόπευε να αποτρέψει δυναμικά την επάνοδο του αντιβενιζελισμού στην εξουσία. Ο Βενιζέλος του συνέστησε να μην κινηθεί. Σε αυτό συμφώνησαν και οι αντιστράτηγοι Αλέξανδρος Οθωναίος και Κ. Μανέττας. (βιβλ. 2 , σελ.76)
Ο Πλαστήρας έμεινε αμετάπειστος και επιχείρησε το κίνημα υπολογίζοντας στην υποστήριξη του Γ΄ και Δ΄ Σώματος Στρατού. Ο Βενιζέλος και οι δύο αντιστράτηγοι το απόγευμα της ίδιας ημέρας 6 Μαρτίου κινήθηκαν διαμεσολαβητικά και ο Πλαστήρας αναγκάστηκε να παραδώσει την εξουσία. Το σύντομο και άδοξο αποτέλεσμα αυτού του πραξικοπήματος αποτέλεσε την αρχή του τέλους της βενιζελικής εξουσίας στην Ελλάδα, διότι από την επόμενη μέρα 7 Μαρτίου ο εισαγγελέας άσκησε δίωξη στον Πλαστήρα και σε όσους εμπλέκονταν ή είχαν αναμειχθεί στο αδικαιολόγητο πραξικόπημα.
Η νέα κυβέρνηση του Τσαλδάρη ορκίστηκε στις 10.03.1933 με τον Κονδύλη να αναλαμβάνει το υπουργείο στρατιωτικών και ο Μεταξάς να ζητά από τον Τσαλδάρη να διωχθεί ο Βενιζέλος ως ηθικός αυτουργός του πραξικοπήματος της 5ης και 6ης Μαρτίου 1933 και αφού συγκέντρωσε 20 υπογραφές, 6 δικές του και 14 από το Λαϊκό Κόμμα κατόρθωσε και πέτυχε να γίνει συζήτηση της παραπομπής στη Βουλή στις 15 Μαΐου. Όταν ο Βενιζέλος ανέβηκε στο βήμα για να μιλήσει οργανωμένοι αντιβενιζελικοί με επικεφαλής τον Ν. Κρανιωτάκη άρχισαν να φωνάζουν μέχρι που απείλησαν τον Βενιζέλο και έτσι η συνεδρίαση διακόπηκε και επαναλήφθηκε στις 17 Μαΐου όπου τότε έγιναν τα ίδια και χειρότερα, με γρονθοκοπήματα εκατέρωθεν και η αντιπολίτευση με τον Βενιζέλο να αποχωρεί από τη Βουλή.
Μετά από 20 ημέρες έγινε η απόπειρα δολοφονίας κατά του Ελευθέριου Βενιζέλου στις 6 Ιουνίου 1933 το βράδυ, όπου από τους τρεις σωματοφύλακες ο Ι. Μαρκάκης χτυπήθηκε από σφαίρα στο κεφάλι και σε τρεις μέρες πέθανε. Η γυναίκα του Βενιζέλου, Ελένη χτυπήθηκε στο χέρι, στα πόδια και στην κοιλιά, ενώ ο Βενιζέλος δεν χτυπήθηκε και με το αυτοκίνητο τύπου «πακάρ» έφθασαν στον «Ευαγγελισμό». Μεταξύ των επισκεπτών που πήγαν να εκφράσουν την συμπάθειά τους ήταν και ο πρωθυπουργός Τσαλδάρης, ο οποίος υποσχέθηκε στον Βενιζέλο ότι θα βρεθούν οι υπεύθυνοι και θα τιμωρηθούν. Βρέθηκε τελικά ότι υπεύθυνος ήταν ο διοικητής της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών Ι. Πολυχρονόπουλος και ο αδελφός του Νικόλαος μαζί με δύο αστυνομικούς και τον λήσταρχο Καραθανάση. Βέβαια, μετά από πολλές αναβολές της δίκης και τη μεσολάβηση του κινήματος της 1ης Μαρτίου 1935, όλοι αθωώθηκαν.
Το κίνημα της 1ης Μαρτίου ήταν το χειρότερο που μπορούσε να συμβεί στην βενιζελική παράταξη γιατί βρήκε την ευκαιρία ο Κονδύλης να διώξει όλους τους βενιζελικούς από το στρατό και να τοποθετήσει επικεφαλείς όλων των σωμάτων αξιωματικούς βασιλόφρονες. Έτσι ο κυριότερος παράγοντας για την αποκατάσταση και ασφάλεια της βασιλείας στην Ελλάδα είχε γίνει πραγματικότητα και η επαναφορά του Γεωργίου Β’ ήταν ζήτημα χρόνου.
Μάλιστα οι βασιλόφρονες υποστράτηγοι Αλέξανδρος Παπάγος και Κωνσταντίνος Πλατής είχαν σχεδιάσει να φέρουν τον Γεώργιο πραξικοπηματικά και συγκεκριμένα από την Ρώμη στην Κέρκυρα και από εκεί με αεροπλάνο της πολεμικής αεροπορίας στο Τατόι μαζί με συνοδεία ολόκληρου σμήνους αεροσκαφών υπό τον σμηναγό Ξενοφώντα Οικονόμου (βιβλ. 3, σελ.85). Όμως το σχέδιο δεν άρεσε στον Γεώργιο γιατί ο ίδιος προτιμούσε να έρθει στην Ελλάδα μετά από απόφαση του ελληνικού λαού , δηλαδή με δημοψήφισμα. Πίσω από όλες τις μηχανορραφίες και επιδιώξεις του σχεδίου της παλινόρθωσης ήταν ο Ιωάννης Μεταξάς και οι βασιλόφρονες Ι.Ι. Ράλλης και Γ. Στράτος καθώς και τα μέλη του στρατιωτικού συνδέσμου Πλατής και Παπάγος.
Ο Κονδύλης αν και παλιός αγωνιστής δημοκράτης στο πλευρό του Βενιζέλου από το 1916 και κατά της βασιλείας των Γλύξμπουργκ, όταν στις 23.04.1935 στο σπίτι του Δημητρίου Μάξιμου (σημερινό σπίτι κάθε πρωθυπουργού) βρέθηκαν και οι μετριοπαθείς υπουργοί Γεώργιος Πεσμαζόγλου και Κωνσταντίνος Ροδόπουλος και παρεκάλεσαν τον Κονδύλη να ματαιωθεί η εκτέλεση την επόμενη μέρα του Παπούλα και του Κοιμήση (που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο λόγω του κινήματος της 1ης Μαρτίου), αυτός αρνήθηκε να πάρει θέση και τους ανακοίνωσε ότι κηρύσσεται απερίφραστα υπέρ της παλινόρθωσης της βασιλείας και της επανόδου του Γεωργίου. Το ίδιο ανακοίνωσε και επίσημα στις 21.06.1935 από το Βελιγράδι όπου ήταν επίσκεψη σκόπιμα, γιατί τότε η Γιουγκοσλαβία ήταν προτεκτοράτο της Γαλλίας στα Βαλκάνια. Η μεταστροφή αυτή του Κονδύλη υπέρ της παλινόρθωσης της βασιλείας στην Ελλάδα μεταδόθηκε στην Αθήνα και σε όλη την Ευρώπη και στο Λονδίνο οι εφημερίδες το είχαν πρωτοσέλιδο. Όταν το έμαθε ο Γεώργιος έστειλε τον φίλο του Ν. Παπαδάκη στον Κονδύλη και τον πληροφόρησε ότι όταν επανέλθει στην Ελλάδα ως βασιλιάς τον προορίζει για ανώτερα αξιώματα.
Μετά το κλείσιμο της Βουλής που η τελευταία της συνεδρίαση ήταν στις 29 Μαρτίου 1935 η κυβέρνηση του Παναγή Τσαλδάρη που είχε εκλεγεί και ήταν στην εξουσία από τις εκλογές της 05.03.1933 αποφάσισε ότι τρεις μέρες μετά θα εξέδιδε συντακτικές πράξεις όπως την διενέργεια δημοψηφίσματος για τον Νοέμβριο 1935 και την προκήρυξη εκλογών για τις 19 Μαΐου 1935, που μετά από αναβολές έγιναν στις 09 Ιουνίου 1935. Σε αυτές επειδή τα βενιζελικά κόμματα απείχαν, τα συμπράττοντα κυβερνητικά κόμματα πήραν 287 έδρες από τις οποίες τα 254 του Λαϊκού κόμματος του Τσαλδάρη, 33 του εθνικού ριζοσπαστικού του Κονδύλη. Επιπλέον, πήραν 7 έδρες «η ένωση βασιλοφρόνων» του Ι. Μεταξά και 6 έδρες ανεξάρτητοι.
Στην νέα κυβέρνηση του Τσαλδάρη, ο Κονδύλης έγινε αντιπρόεδρος και υπουργός στρατιωτικών έχοντας ήδη πάει στην Ιταλία και υμνήσει το έργο και την ιδεολογία του φασισμού του Μουσολίνι. Αλλά σε μια συνεδρίαση της Βουλής στις 06.07.1935 ο υπουργός πρόνοιας Μιχάλης Κύρκος στην ομιλία του τάχθηκε υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας ενώ ο υπουργός Γεωργίας Ιωάννης (Τζον) Θεοτόκης τάχθηκε υπέρ της βασιλευόμενης. Το γεγονός αυτό της διαφωνίας στο πολιτειακό ζήτημα για την κυβέρνηση του Τσαλδάρη ήταν το πρώτο ρήγμα στην αντιβενιζελική παράταξη, διότι είχε συμφωνηθεί να μην πάρει θέση κανείς από την κυβέρνηση πριν εκθέσει ο πρωθυπουργός στην Βουλή τις απόψεις του. Η διαφωνία αυτή επικράτησε παντού και πολλές προσωπικότητες από την Ελλάδα και βουλευτές άρχισαν να εκθέτουν τις απόψεις τους για το θέμα της παλινόρθωσης υπέρ ή κατά στο χώρο της Βουλής ή από τις εφημερίδες.
Όπως ο βουλευτής του Λαϊκού κόμματος Αντρέας Στράτος γιός του Νικολάου Στράτου που στις 08.07.1935 στη Βουλή είπε : «… όταν τουφεκίσθηκαν οι εξ πολιτικοί μεταξύ των οποίων και ο αείμνηστος πατήρ μου δεν έσπευσε να διαμαρτυρηθεί. Δεν έσπευσε να παραιτηθεί… Τοιούτος βασιλιάς δεν πρέπει να επανέλθει! » (βιβλ.3, σελ.244). Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ανεψιός του Δημητρίου Γούναρη έγραψε στις 14 Ιουλίου 1935 στην αντιβενιζελική εφημερίδα «Ακρόπολη» : «… η βασιλεία όχι μόνο δεν είναι δυνατό να ικανοποιήσει τις ανάγκες μας αλλά πρόκειται να δημιουργήσει μεγαλύτερα κενά στην εθνική μας ζωή..» (βιβλ. 3, σελ.244). Αλλά και ο Γεώργιος Βλάχος ο εκδότης της Καθημερινής σε κύριο άρθρο με τίτλο «ο εστεμμένος φελλός» στις 6 Ιουλίου 1935 γράφει : «…λένε ότι θα έρθει η συνταγματική βασιλεία και θα τακτοποιήσει τα πάντα … αλλά πώς ; Μπορεί να πωματισθεί ο κρατήρας ηφαιστείου με ένα εστεμμένο φελλό; Διότι φελλός ευγενέστατος, ήρεμος, αγαθός είναι η συνταγματική βασιλεία…»
Η κατάσταση σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας άρχισε να γίνεται προβληματική και επικίνδυνη ενόψει του δημοψηφίσματος στις 3 Νοεμβρίου 1935. Στο Ηράκλειο της Κρήτης στις πρώτες ημέρες του Αυγούστου όταν διαμαρτυρόμενοι διαδηλωτές πλησιάζουν τη Νομαρχεία του βασιλόφρονα νομάρχη Σπύρου Θεοτόκη (γιος του Τζον Θεοτόκη) με εντολή και του εισαγγελέα δίνεται εντολή στην στρατιωτική δύναμη για πυροβολισμούς με αποτέλεσμα 4 νεκροί και πολλοί τραυματίες. Τότε οι εργατικές συνομοσπονδίες της ΓΣΕΕ και της ενωτικής του ΚΚΕ συνεργάζονται για προγραμματισμένες αντιμοναρχικές διαδηλώσεις και 24ωρες απεργίες. Οι μαγκουροφόροι βασιλόφρονες οπαδοί με την προστασία της αστυνομίας, με επικεφαλής τον διοικητή ειδικής ασφάλειας Ζέζα, επιτίθεται στα γραφεία της βενιζελικής εφημερίδας «Πατρίς» της Αθήνας και δεν αφήνουν τίποτα όρθιο. Χτυπούν δημοσιογράφους και κλητήρες, σπάνε τζάμια και γραφεία και κλείνουν την έκδοση της εφημερίδας αλλά και της εφημερίδας «Δημοκρατική Δράση». Επιπλέον, γίνονται συλλήψεις και εκτοπίσεις κατά δεκάδες, με την αιτιολογία ότι « … οι βενιζελοκομμουνιστές προετοίμαζαν ταραχές» (βιβλ.3, σελ.116).
Μέσα σε όλα αυτά τα γεγονότα ο πρωθυπουργός Τσαλδάρης φεύγει την 1η Αυγούστου 1935 σιδηροδρομικώς για τη Γερμανία, στο Βίσζεε της Βαυαρίας για λουτροθεραπεία και έτσι αναλαμβάνει πρωθυπουργός ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Γεώργιος Κονδύλης. Από την Γιουγκοσλαβία που πέρασε ο Τσαλδάρης σταμάτησε τρεις μέρες και είχε συζητήσεις για το δημοψήφισμα με τον πρωθυπουργό Στογιαντλίνοβιτς και στις 4 Αυγούστου συναντήθηκε με τον πρίγκιπα Νικόλαο της Ελλάδας και τον αντιβασιλέα Παύλο της Γιουγκοσλαβίας. Από τις συζητήσεις που έγιναν τους έδωσε να καταλάβουν ότι αυτός προσωπικά δεν θα πάρει θέση θετική ή αρνητική για την παλινόρθωση του Γεωργίου.
Ο Κονδύλης στέλνει στις 19 Αυγούστου τον υπουργό οικονομικών Γεώργιο Πεσμαζόγλου να συναντήσει τον Τσαλδάρη και μετά τον Γεώργιο. Με επιστολή προς τον Γεώργιο ο Κονδύλης δηλώνει ότι είναι υπέρ της βασιλείας αλλά το δημοψήφισμα θα είναι υπέρ της δημοκρατίας εάν ο Τσαλδάρης δεν ταχθεί υπέρ της βασιλείας και εάν οι βενιζελικοί δεν απέχουν από το δημοψήφισμα. Στις 28 Αυγούστου ο Πεσμαζόγλου συναντά τον Γεώργιο και του δίνει την επιστολή του Κονδύλη αλλά και του Τσαλδάρη που ήταν υπέρ της αναβολής του δημοψηφίσματος. Σε απάντησή του ο Γεώργιος προς τον Τσαλδάρη την ίδια ημέρα τάσσεται ουσιαστικά υπέρ της επίσπευσης του δημοψηφίσματος διαβεβαιώνοντας τον Τσαλδάρη ότι θα διατηρηθεί η Εθνοσυνέλευση και η εξουσία του ίδιου. Ο Πεσμαζόγλου προσέγγισε μάταια και τον Βενιζέλο, ο οποίος από το Παρίσι τάσσονταν κατά της παλινόρθωσης αν και θεωρούσε αναπότρεπτο το γεγονός αλλά ήθελε να αποσπάσει ανταλλάγματα προς όφελος της δημοκρατικής παράταξης.
Σε επιστολή του ο Βενιζέλος στις 12 Μαΐου 1935 αναφέρει κατηγορηματικά : «… όλο το αίμα που χύθηκε κατά τη διάρκεια του αγώνα (του κινήματος της 1ης Μαρτίου 1935) και το αίμα του Παπούλα, του Κοιμήση και του Βολάνη θα πέσει στα κεφάλια μας εάν γίνουμε ένοχοι τέτοιας προδοσίας… ». Και σημειώνει «…Διότι εκείνο που επιζητούν οι αντίπαλοί μας δεν είναι η βασιλευόμενη δημοκρατία αλλά η επιβολή της Δικτατορίας των βασιλικών κομμάτων, την οποία θα καταστήσουν ασφαλέστερη εάν αποκαταστήσουν στον θρόνο έναν κομματικό αρχηγό τους».
Το δημοψήφισμα έγινε στις 3 Νοεμβρίου με αποτέλεσμα εξόφθαλμης νοθείας 97,8 % υπέρ της βασιλείας. Ο Γεώργιος ήρθε στην Ελλάδα στις 25 Νοεμβρίου αφού πρώρα πέρασε από την Ιταλία και τον φασίστα Μουσολίνι και μαζί του ήρθε και η επιβολή της δικτατορίας των βασιλικών κομμάτων με τον Μεταξά τον επόμενο Αύγουστο του 1936.
Βιβλιογραφία :
1. Φοίβος Ν. Γρηγοριάδης – 4η Αυγούστου, Αλβανία 1935-1941,τόμος 4ος, εκδ. Κεδρηνός, Αθήνα, 1972.
2. Τα Φοβερά Ντοκουμέντα «1η Μαρτίου 1935», Κ.Π. Καλλιγάς, εκδ. Φυτράκη, Αθήνα, 1974.
3. Τα Φοβερά Ντοκουμέντα «Παλινόρθωση και 4η Αυγούστου», Κ.Π. Καλλιγάς, εκδ. Φυτράκη, Αθήνα, 1976.
Από τον Στέφανο Παπαγεωργίου*
* Ο Στέφανος Παπαγεωργίου είναι Τεχνολόγος Μηχανικός , Ιστορικός Μελετητής
