Του Βασίλη Κυριτσάκα*
Πριν λίγες ημέρες ήταν η Πανελλήνια Ημέρα κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού. Το τελευταίο διάστημα πολλά λέγονται και ακούγονται για το φαινόμενο σχολικής βίας και του εκφοβισμού, αλλά τι ακριβώς είναι και πως μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε;
Το φαινόμενο του εκφοβισμού μεταξύ παιδιών δεν είναι κάτι καινούργιο και απ’ ότι όλα δείχνουν θα μας απασχολήσει πολύ περισσότερο στο μέλλον. Το φαινόμενο αυτό, ιδιαίτερα στο χώρο του σχολείου, είναι τόσο παλιό, όσο και το οργανωμένο εκπαιδευτικό σύστημα. Όπως κάθε άλλο κοινωνικό φαινόμενο, έτσι και το bullying έχει χαρακτήρα δυναμικό και μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια του χρόνου, ακολουθώντας τις ευρύτερες μεταβολές στον κοινωνικό χώρο στον οποίο αναφέρεται.
Αρχικά ο όρος bullying χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει επιθετικές συμπεριφορές μεταξύ μαθητών και συνδέθηκε τόσο με την σχολική επιθετικότητα, όσο και με τις έννοιες της σχολικής βίας και της παραβατικότητας στο χώρο του σχολείου. Αν και στην πραγματικότητα οι έννοιες αυτές συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται, εντούτοις, δεν ταυτίζονται και η χρήση τους ως ταυτόσημες είναι δυνατόν να αποβεί επιβλαβής για την αντιμετώπιση του φαινομένου.
Ο εκφοβισμός (αγγλικά : bullying) λοιπόν είναι ένα φαινόμενο νεανικής παραβατικότητας, που εμφανίζεται σε πολλές χώρες του κόσμου. Ιδιαίτερα αναφέρεται ο σχολικός εκφοβισμός, δηλαδή η χρήση βίας μεταξύ μαθητών ή συνομηλίκων παιδιών με στόχο να προκληθεί πόνος ή αναστάτωση. Μέχρι και σήμερα η απόδοση του αγγλικού όρου bullying στην ελληνική γλώσσα δεν θεωρείται επαρκής και ότι εμπερικλείει ακριβώς την εννοιολογική σημασία του όρου. Υπάρχουν τρία βασικά κριτήρια για να μπορέσει μία πράξη να χαρακτηριστεί ως "εκφοβισμός": Να αφορά μία εκ προθέσεως επιθετική συμπεριφορά, να επαναλαμβάνεται μέσα στο χρόνο και να λαμβάνει χώρα μέσα σε μια διαπροσωπική σχέση, η οποία χαρακτηρίζεται από ανισορροπία εξουσίας.
Εμφανίζεται τόσο στο σχολικό περιβάλλον, όσο και στο εσωτερικό της κοινότητας (γειτονιά), αλλά ορισμένες φορές ακόμα και στο οικογενειακό περιβάλλον. Στο οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να νοηθεί μόνο για συμπεριφορές εκφοβισμού μεταξύ των ανήλικων μελών της. Σε άλλες περιπτώσεις γίνεται αντιληπτός και αντιμετωπίζεται ως μορφή παιδικής κακοποίησης ή κακομεταχείρισης.
Ορισμένες νεότερες προσεγγίσεις του φαινομένου, διευρύνοντας τη μελέτη των μορφών και των συμπεριφορών που εντάσσονται στα πλαίσια του σχολικού εκφοβισμού, εξετάζουν και τις περιπτώσεις όπου το θύμα τέτοιων συμπεριφορών είναι ο εκπαιδευτικός, αλλά και τις περιπτώσεις όπου μαθητές εκφοβίζονται από εκπαιδευτικούς.
Ο εκφοβισμός μπορεί να έχει δια βίου συνέπειες για τα θύματα, αλλά και για τα
παιδιά που συμμετέχουν σε αυτόν ως θεατές. Το φαινόμενο του bullying μπορεί να περιλαμβάνει:
Άσκηση φυσικής βίας, χτυπήματα, τσιμπήματα, δαγκωνιές, σπρωξίματα
Εσκεμμένο ή συχνό αποκλεισμό μαθητών από κοινωνικές δραστηριότητες,
κοινωνική απομόνωση ή αποκλεισμό
Σεξουαλική παρενόχληση
Χρησιμοποίηση υβριστικών ή περιπαικτικών εκφράσεων, πειράγματα, παρατσούκλια, κοροϊδία
Απειλές και εκβιασμό
Υβριστικές ή περιπαικτικές εκφράσεις για τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την ταυτότητα αναπηρίας, τη σεξουαλική ταυτότητα του θύματος
Κλοπές ή και ζημιές στα προσωπικά αντικείμενα του θύματος
Επιδιωκόμενη απομάκρυνση των φίλων
Διάδοση κακοήθων και ψευδών φημών
Ηλεκτρονικό bullying ( cyber bullying )
Ο διαχωρισμός των μορφών bullying προκαλεί, πολλές φορές, διάσταση απόψεων μεταξύ ερευνητών, λόγω του πολυδιάστατου χαρακτήρα του φαινόμενου αλλά και του χαρακτήρα των συμπεριφορών που μπορεί να περιλαμβάνει. Οι μορφές που λαμβάνει μπορεί να είναι είτε άμεσες, δηλαδή συμπεριφορές που περιλαμβάνουν διαπροσωπική επαφή θύματος και δράστη, είτε έμμεσες, χωρίς δηλαδή, την προσωπική αντιπαράθεση θύματος και δράστη, όπως συμβαίνει στις περιπτώσεις διάδοσης φημών ή τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων (cyber bullying) (Craig, Pepler & Blais, 2007).
Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι οι μορφές που μπορεί να λάβει διαμορφώνονται κυρίως από τα μέσα και τις μεθόδους που ο δράστης θα επιλέξει για να βλάψει το θύμα του. Οι κυριότερες είναι :
α. Σωματικός εκφοβισμός
β. Λεκτικός εκφοβισμός
γ. Κοινωνικός ή έμμεσος εκφοβισμός
δ. Ο εκβιασμός
ε. Ο οπτικός εκφοβισμός (visual bullying)
στ. Ηλεκτρονικός εκφοβισμός
η. Σεξουαλικός εκφοβισμός
θ. Ρατσιστικός εκφοβισμός
ι. Ψυχολογικός εκφοβισμός
Με βάση τα αποτελέσματα μιας μελέτης που πραγματοποίησε η Εταιρία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου σε συνεργασία με την Παιδαγωγική σχολή του Α.Π.Θ., το 29% των μαθητών έχει υποστεί κάποια μορφή εκφοβισμού εντός του σχολικού περιβάλλοντος με συχνότητα δύο ως τρεις φορές το μήνα ή και περισσότερο. Τα αγόρια είναι πιο συχνά θύτες και θύματα. Αντίστοιχες μελέτες σε χώρες του εξωτερικού δείχνουν ανάλογα και ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά bullying.
Τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισης
Στα πλαίσια της πρόληψης έχουν εφαρμοστεί κάποια προγράμματα κατά του εκφοβισμού και της ενδοσχολικής βίας (π.χ. Νορβηγικό μοντέλο Dan Olweus, φινλανδικό μοντέλο KIVAKOULOU, στην Ελλάδα το πρόγραμμα της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. «Stop στην ενδοσχολική βία» κ.α.).
Η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων αυτών οφείλεται κυρίως στην υιοθέτηση της Κοινωνικής-Οικολογικής προσέγγισης, μιας ολιστικής προσέγγισης, που στοχεύει στην αλλαγή του κλίματος του σχολείου, ώστε να μην αναπαράγει τη βία. Στα πλαίσια της ολιστικής προσέγγισης οι παρεμβάσεις αφορούν όλους: το σχολείο, την τάξη, τον εκπαιδευτικό, τους μαθητές, τους γονείς τους και ολόκληρη την τοπική κοινωνία.
ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
Κάθε μέλος της σχολικής κοινότητας έχει ρόλο και ευθύνη για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού. Ο βαθμός εμπλοκής κάθε μέλους, σχετίζεται τόσο με την ιδιότητά του, όσο και με τη σοβαρότητα, τη συχνότητα και την ένταση του περιστατικού εκφοβισμού. Άλλος είναι ο ρόλος και η ευθύνη του διευθυντή του σχολείου, άλλος του δασκάλου, άλλος των συμμαθητών, άλλος των γονιών.Χρειάζεται ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα παρέμβασης, στο οποίο να συμμετέχει το σύνολο της σχολικής κοινότητας αλλά και ευρύτεροι κοινωνικοί φορείς, προκειμένου να υπάρξει αποτελεσματική πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινομένου.
Δεν πρέπει να αστοχούμε σε ότι αφορά το bullying ότι οι άμεσα εμπλεκόμενοι, είτε ως θύτες είτε ως θύματα, είναι τα παιδιά. Όσους κανόνες αλλά και όσα προγράμματα και μέτρα αν λάβουμε κανένα δεν θα έχει πραγματικό αντίκρισμα αν δεν βασίζονται και δεν είναι φτιαγμένα σύμφωνα με τις πραγματικές ανάγκες των παιδιών. Και για να αναγνωρίσουμε αυτές τις ανάγκες ένας και μόνος τρόπος υπάρχει. Να σκύψουμε πάνω από τα παιδιά και να ακούσουμε αυτό που έχουν να μας πουν!!
*Ο Βασίλης Χ. Κυριτσάκας - σύμβουλος Logistics ήταν υποψήφιος βουλευτής Ν. Λάρισας με Το Ποτάμι
