Του Χαράλαμπου Β. Στεργιούλη
φιλολόγου-δρ. Βυζαντινής Φιλολογίας Α.Π.Θ.
Κωνσταντίνος Μανασσής. Ένας χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της βυζαντινής λογοτεχνίας που έζησε στην εποχή των Κομνηνών. Γεννήθηκε στις αρχές του 12ου αιώνα (1115) στην Κωνσταντινούπολη. Σε νεαρή ηλικία ήταν ήδη μέλος κύκλου διανοουμένων που προστάτευε η Ειρήνη, σύζυγος του σεβαστοκράτορα Ανδρόνικου, δευτερότοκου γιου του αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνού. Στην πατριαρχική σχολή της Κωνσταντινούπολης δίδαξε ρητορική. Ο θάνατός του τοποθετείται μάλλον ύστερα από το 1173-1175.
Το έργο του Χρονική Σύνοψις, είναι μια έμμετρη χρονογραφία από κτίσεως κόσμου μέχρι το έτος 1081 (το έτος θανάτου του αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ΄ Βοτα-νειάτη), γραμμένο σε 6733 δεκαπεντεσύλλαβους και ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα βυζαντινής χρονογραφίας. Ο Μανασσής, σύμφωνα με τον Οδ. Λαμψίδη, «έδωσε ένα ιστορικό έργο, που απαιτούσε η εποχή του με την έφεσή της για ιστορική ύλη μέσα όμως σε λογοτεχνικό πλαίσιο. Η χρονογραφία του, ίδιως στο δεύτερο της τμήμα, είναι ένα γοητευτικό ιστορικό λογοτεχνικό δημιούργημα και ανυψώνει σε κορυφαία στιγμή τη βυζαντινή λαϊκή χρονογραφία με την επαγωγό και ευανάγνωστη λογοτεχνική αφήγηση»(1) .
Από τους στίχους 4578 και εξής ο Μανασσής αφηγείται τη δεύτερη φάση της Εικονομαχίας. Στις 12 Ιουλίου 813 ο Λέων Ε΄ ο Αρμένιος στέφεται αυτοκράτορας και ξεκινά νέο πόλεμο κατά των εικόνων. Ας παρακολουθήσουμε πως ο βυζαντινός χρονογράφος περιγράφει το νέο αυτοκράτορα˙ ο Λέοντας «ην βλαστός κακόβλαστος» (στ. 4582), ήταν «πικρή ρίζα της παλιότερης ακάνθης (=της α΄ δηλαδή εικονομαχικής περιόδου, 727-787) που πέταξε βλαστούς πιο ακανθωτούς από τους προηγούμενους (=εικονομάχους αυτοκράτορες) και απείλησε να καταπνίξει τον πολύτιμο αγρό (=την Εκκλησία)» (στ. 4583-4585)(2) .
Η αναβίωση της Εικονομαχίας είναι πια γεγονός˙ η εικονομαχική πολιτική του Λέοντα «σαν μεγάλος δράκοντας σύρθηκε φρικτός, το στόμα ορθάνοιχτο και σύριξε για να καταπιεί πάλι την Εκκλησία». Οι άγιες εικόνες «μαυρίζονταν με ασβόλη (=με καπνιά), αλείφονταν με ασβέστη, καίγονταν με φωτιά» (στ. 4591-4592)˙ οι εικονολάτρες, κληρικοί και λαϊκοί, καταδιώκονταν. Οι μέρες ήταν δύσκολες για τους πιστούς. «Επένθει τότε και Σιών η του θεού θυγάτηρ/και δάκρυον σταλάττουσα πένθους εφόρει σάκκον,/αντί στολής δε νυμφικής χηρείας χιτωνίσκον˙/επένθει τότε και χορός αστέρων ουρανίων,/και προς την γην ηντράνιζεν(=ατένιζε) εν σκοτεινοις βλεφάροις» (στ. 4596-4600).
Ο Λέοντας δεν πρόλαβε όμως να ολοκληρώσει την εικονομαχική του πολιτική. Λίγα χρόνια μετά ο φίλος και συμπολεμιστής του αυτοκράτορα, Μιχαήλ οργανώνει τη θανάτωσή του Λέοντα. Έτσι, ανήμερα της εορτής των Χριστουγέννων του 820 ο αυτοκράτορας Λέων Ε΄ ο Αρμένιος δολοφονείται και την ίδια μέρα ο Μιχαήλ Β΄ ο Τραυλός στέφεται αυτοκράτορας.
Ποια, όμως, πολιτική ακολούθησε ο Μιχαήλ στο θέμα της λατρείας των εικόνων; Γράφει ο Μαννασής:«εστύγει(=αποστρεφόταν) μεν και Μιχαήλ τας ιεράς εικόνας,/αλλ’ ουκ ενεπικραίνετο τοις ταύτα προσκυνούσιν,/ουδέ τας σάρκας τας αυτών μάστιξιν εχαλάζα·»(στ. 4633-4635). Σύμφωνα με τον Λαμψίδη, ο Μιχαήλ «προσπάθησε να κατευνάσει τις θρησκευτικές έριδες για τις εικόνες. Επανέφερε τους εξόριστους εικονόφιλους, αλλά δεν αναστήλωσε επίσημα τις εικόνες, παρά τις προσδοκίες και τις ενέργειες των εικονολατρών»(3) .
Εννέα χρόνια μετά την άνοδό του στον θρόνο, το 829, ο Μιχαήλ «μέλλων τον βίον λείπειν» (στ. 4673) παραδίδει την εξουσία στον γιο του Θεόφιλο (829-842), έναν φιλότεχνο και υποστηρικτή των γραμμάτων αυτοκράτορα, με εικονομαχικές, όμως, πεποιθήσεις. Σύζυγος του Θεοφίλου υπήρξε η Θεοδώρα η οποία προχώρησε στην οριστική αναστήλωση των εικόνων με τη σύνοδο του 843. Είναι ενδιαφέροντες οι χαρακτηρισμοί του Μαννασή για το «αταίριαστο;» αυτό ζευγάρι: «η μεν (=η Θεοδώρα) γαρ πάσαις αρεταίς κατάφυτον ην άλσος/και κήπος χαριτόβλαστος και δένδρον ευκοσμίας,/ο δε χωρίον άντικρυς τριβόλων δυσσεβείας/και βάτος ακανθοβελής και ράμνος σπλαγχνοτύπος(=ράμνος, μικρός θάμνος που πληγώνει τα σπλάγχνα)» (στ. 4694-4697). Για να δικαιολογήσει τον χαρακτηρισμό του Θεοφίλου ο χρονογράφος θα περιγράψει τα δεινά που υφίσταντο οι εικονολάτρες (στ. 4698-4701) και επαναφέρει στην ιστορική μνήμη το μαρτύριο των δύο αδελφών των επονομαζομένων και «γραπτών», του Θεοφίλου και του Θεοφάνη· αφού τους υπέβαλε σε διάφορα βασανιστήρια, στο τέλος «έστιξε και τα μέτωπα μέχρις αυτών οφρύων/και τύπους ενεχάραξεν αυτοίς ιαμβοπλόκους (= εγχάραξε στίχους ιαμβι-κούς)» (στ. 4706-4707). Επειδή όμως ο Μαννασής θέλει να είναι δίκαιος ως προς το πρόσωπο του Θεοφίλου, θα παραδεχτεί πως ο αυτοκράτορας κατά τα άλλα «λαμπρόψυχος ην και μεγαλογνώμων»(στ. 4714).
Στη συνέχεια της Συνόψεως ο χρονογράφος θα αφηγηθεί τις περιπέτειες και τα μαρτύρια στα οποία υπέβαλε ο Θεόφιλος τον Μεθόδιο, έναν άγιο άνδρα και μετέπειτα πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως (843-847), υπερασπιστή της λατρείας των ιερών εικόνων. Αρχικά τον εξόρισε σε κάποιο νησί και τον υποχρέωσε να ζει με δυο άλλους ληστές, εκ των οποίων ο ένας γοητεύτηκε από την προσωπικότητα του Μεθοδίου και μεταμορφώθηκε σε «ζηλωτή της ενθέου πολιτείας» (στ. 4823). Στη συνέχεια, βλέποντας ο Θεόφιλος αμετακίνητο στις θέσεις του τον Μεθόδιο, τον υπέβαλε σε νέα φρικτά βασανιστήρια· διέταξε και «του ξερίζωσαν τα δόντια και του συνέθλιψαν τις σιαγόνες»(στ. 4845).
Κάποια όμως στιγμή ο Θεόφιλος, καθώς μελετούσε «ως μέλισσα φιλόπονος ανθών εκ λειμωνίων» (στ. 4858), συνάντησε μερικά δυσερμήνευτα χωρία και αδυνατούσε να τα εννοήσει. Ανακαλεί, τότε, τον Μεθόδιο από την εξορία για να τον βοηθήσει στην ερμηνεία των συγκεκριμένων χωρίων. Είχε ακούσει για την πολυμάθεια, την ευρηματικότητα και τη γνώση του Μεθοδίου και πίστευσε πως ήταν το πρόσωπο που πραγματικά θα του έδινε λύσεις στην ερμηνεία και κατανόηση των όσων απασχολούσαν τη σκέψη του. Ο Μεθόδιος ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες του αυτοκράτορα και ο Θεόφιλος «εγκατοικίζει τον καλόν καλώς εν βασιλείοις» (στ. 4876) αναπτύσσοντας μια ειλικρινή σχέση μαζί του.
Το 842 ο Θεόφιλος πεθαίνει. Λίγο πριν τον θάνατό του, αναγορεύει συμβασιλέα τον ανήλικο γιο του Μιχαήλ Γ΄ με την εντολή η σύζυγος του και μητέρα του Μιχαήλ, Θεοδώρα να γίνει κηδεμόνας του ανήλικου βασιλιά μέχρι την ενηλικίωσή του. Η Θεοδώρα αμέσως μετά τον θάνατο του συζύγου της βρήκε την ευκαιρία και πήρε την απόφαση αναστήλωσης των αγίων εικόνων, γεγονός για το οποίο επαινείται από τον Μαννασή με μια σειρά από παρομοιώσεις που θυμίζουν Όμηρο:«και σάλπιγξ εχρημάτισε εύσημος, χρυσοσάλπιγξ,/ή μάλλον καλλικέλαδος, νεοττοτρόφος όρνις,/στρουθούς επισυνάγουσα πάντοθεν τους απτέρους/περικρυβέντας μέχρις αν ο θηρευτής παρέλθη/και σπέρματα τρισευγενή σχούσα κατά καρδίας,/ως άρουρά τις εύκαρπος(=σαν κάποια γη καρποφόρα), αύλαξ λιπαροβώλαξ(=σαν αυλάκι με λιπαρούς σβώλους),/χειμώνος μεν πιέζοντος ουκ ανεδίδου βλάστην,/ως δε παρήλθε το πικρόν της χειμερίας ώρας,/το δ’ έαρ υπεγέλασε και το στυγνόν ελύθη(=και δια-λύθηκε η σκοτεινιά),/τότε δή τότε και βλαστόν εξήνεγκε πολύχουν (=γόνιμο)/και λήϊον(=αγρό) πολύσταχυ και πλήρες ευκαρπίας,/ως αύραις κυμαινόμενον ευπνόοις, ζεφυρίαις/του πνεύματος ταις χάρισι του πάντα τελειούντος»(στ. 4894-4906).
Πράγματι, τον Μάρτιο του 843 η Θεοδώρα συνεκάλεσε σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη με θέμα την αναστήλωση των ιερών εικόνων, αφού προηγουμένως κατήργησε τον εικονομάχο πατριάρχη Ιωάννη Ζ΄ Γραμματικό(837-843) και εγκατέστησε στον πατριαρχικό θρόνο τον Μεθόδιο (843-847). Μάλιστα, σύμφωνα με τον Μαννασή, λίγο πριν την έναρξη των εργασιών της Συνόδου, ζήτησε από τους συμμετέχοντες σε αυτήν Πατέρες να παρακαλέσουν τον Θεό υπέρ του συζύγου της Θεοφίλου για συγχώρεση των αμαρτιών του. Οι Πατέρες αποδέχτηκαν το αίτημα της αυτοκράτειρας και προσευχήθηκαν για την ψυχή του εικονομάχου Θεοφίλου. Έτσι, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Κωνσταντίνος Μαννασής η Θεοδώρα «την άκανθαν ανέσπασεν της εικονομαχίας»(στ. 4909) και επανέφερε την ειρήνη στους κόλπους της Εκκλησίας.
(1) Βλ. Κωνσταντίνου Μαννασή Σύνοψις Χρονική, Εισαγωγή-Απόδοση-Σχόλια-Ευρετήριο Οδυσσέας Λαμψίδης, Αθήνα 2003.
(2) Η μετάφραση των στίχων προέρχεται από την έκδοση της χρονογραφίας από τον Οδυσσέα Λαμψίδη.
(3) Βλ. Κωνσταντίνου Μαννασή Σύνοψις Χρονική, 416.
