Ειρήνη Τσιτσιπά Ψυχολόγος- ψυχοθεραπεύτρια
Πολλές από τις ασθένειες που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος στις ανεπτυγμένες τουλάχιστον χώρες, είναι χρόνιες. Η χρόνια ασθένεια ή αναπηρία είναι μια παθολογική κατάσταση στην οποία -παρατηρούνται μία ή περισσότερες βλάβες ή αποκλίσεις από τη φυσιολογική σωματική ακεραιότητα και λειτουργικότητα. Ο βλάβες αυτές (ανεξάρτητα από το αν είναι εκτεταμένες ή όχι), παραμένουν ημιμόνιμες ή μόνιμες. Παραδείγματα τέτοιων ασθενειών είναι οι παθήσεις του θυρεοειδούς, οι καρδιαγγειακές παθήσεις, κάποιες μορφές καρκίνου, το άσθμα, οι κολλαγονώσεις, κάποιες μορφές άνοιας.
Τα άτομα με κάποια χρόνια ασθένεια, αντιμετωπίζουν μια σειρά διακριτών και έντονων στρεσογόνων καταστάσεων που είναι δυνατόν να εξαντλήσουν τους συναισθηματικούς πόρους ακόμα και του πιο ανεκτικού και αισιόδοξου ανθρώπου. Έτσι, η προσαρμογή σε μια χρόνια ασθένεια, αποτελεί μια μακρά και πολλές φορές επίπονη διαδικασία.
Η προσαρμογή λοιπόν, αφορά κυρίως τέσσερις παράγοντες. Τον βιολογικό παράγοντα, που σχετίζεται με τα συμπτώματα της νόσου, τον πόνο και τις παρενέργειες της φαρμακευτικής αγωγής, τον κοινωνικό που αφορά θέματα όπως η απομόνωση, το στίγμα, οι σχέσεις με την οικογένεια και τους φίλους, τον συναισθηματικό παράγοντα που σχετίζεται με την αυτο-εικόνα, τον επαναπροσδιορισμό των στόχων και των προσδοκιών, και την εύρεση νοήματος στην όλη εμπειρία και τέλος τον παράγοντα της συμπεριφοράς που σχετίζεται με το γεγονός πως τα άτομα με μια χρόνια ασθένεια, καλούνται να ελέγχουν συχνά την υγεία τους, να τηρούν τις ιατρικές οδηγίες και να διαχειρίζονται την εξέλιξη της ασθένειας τους.
Παράλληλα, οι χρόνια ασθενείς, αντιμετωπίζουν και προβλήματα επαγγελματικής φύσης διότι προβάλλει η ανάγκη πιθανού επαγγελματικού αναπροσανατολισμού, η απειλή απόλυσης εξαιτίας μειωμένων δυνατοτήτων, η υποχρεωτική συνταξιοδότηση. Όλες οι παραπάνω περιοχές, είναι αλληλένδετες, για παράδειγμα ο βαθμός αυτονομίας μπορεί να καθορίσει τη συναισθηματική αντίδραση του ασθενούς και της οικογένειας του όπως και όλο το οικογενειακό κλίμα.
Η εξέλιξη μια χρόνιας ασθένειας έχει διακριθεί σε κάποιες φάσεις. Αρχικά, στην προδιαγνωστική φάση, το άτομο αρχίζει να αναγνωρίζει κάποια συμπτώματα, τα οποία ίσως αποτελούν ενδείξεις μιας σοβαρής ασθένειας. Ο αντιδράσει ς των ατόμων μετά από τη διάγνωση στην ασθένεια ποικίλουν, μπορεί να νιώσουν σοκ, μια αίσθηση απώλειας, πένθος, απελπισία. Ορισμένες φορές, αρνούνται να διαχειριστούν την πραγματικότητα, η οποία όμως βαθμηδόν «εγκαθίσταται» στη ζωή τους και τη μεταβάλλει.
Στην οξεία φάση, η αρχική ισχυρή έκπληξη, η πιθανή ανάγκη για επώδυνες και δύσκολες ή και επικίνδυνες ιατρικές διαδικασίες και οι αλλαγές στον τρόπο ζωής προκαλούν έντονα και αρνητικά συναισθήματα. Κατά την οξεία φάση, θα πρέπει επίσης ο ασθενής να λάβει μια σειρά σημαντικών και συχνά δύσκολων αποφάσεων όπως για το εάν θα μιλήσει - ανακοινώσει την κατάσταση της υγείας του και σε ποιον, αν θα αναζητήσει περισσότερες ιατρικές γνώμες, τι είδους θεραπεία θα επιλέξει, ποιος θα είναι ο γιατρός του. Κάποια άτομα, καταφέρνουν να προσαρμοστούν στην κατάσταση και προσπαθούν να αντεπεξέλθουν αλλάζοντας τη ζωή τους και αναθεωρώντας τους στόχους και τις πεποιθήσεις τους. Άλλοι, συνεχίζουν τη ζωή τους προσποιούμενοι ή αρνούμενοι την πραγματικότητα.
Η χρόνια φάση, η οποία εκτείνεται ως την τελική έκβαση (ίαση ή θάνατος), αποτελεί μια δύσκολη περίοδο τόσο για τον ασθενή, όσο και για την οικογένεια του. Η μορφή της ποικίλει σχετικά με τα χαρακτηριστικά του ασθενή, για παράδειγμα εάν τηρεί τις ιατρικές οδηγίες ή εάν έχει μεταβάλλει τις συνήθειες στη ζωή του. Κάποιες ασθένειες έχουν ταχύτατη εξέλιξη όπως κάποιες μορφές καρκίνου, άλλες χαρακτηρίζονται από προοδευτική επιδείνωση της κατάστασης (π.χ κάποια είδη άνοιας), άλλες συνοδεύονται από υποτροπές, υφέσεις και εξάρσεις (όπως οι καρδιαγγειακές παθήσεις και ο καρκίνος), ενώ άλλες έχουν πιο ήπια εξέλιξη εάν ελεγχθούν κατάλληλα (π.χ υπέρταση). Σε κάθε περίπτωση, οι ασθενείς μαθαίνουν να ζουν με την ασθένεια τους η οποία καθίσταται πλέον μέρος της ζωής τους.
Στη φάση της ανάρρωσης και της αποθεραπείας, προκαλούνται βέβαια θετικά συναισθήματα και ανακούφιση. Πολλά όμως άτομα, ακόμη και στην περίπτωση της αποθεραπείας, εξακολουθούν να βιώνουν αρνητικά συναισθήματα όπως θυμό και φόβο.
Υποστηρίζεται όμως επίσης, πως η προσαρμογή δεν λαμβάνει χώρα κατά τρόπο ενιαίο και όμοιο για όλους ούτε ακολουθεί μια σειριακή ακολουθία φάσεων. Η διαδικασία της προσαρμογής είναι διαρκής, ρευστή και δυναμική αν και ανά πάσα στιγμή το επίπεδο προσαρμογής του ατόμου μπορεί να αξιολογηθεί ως καλό ή μη, και χαρακτηρίζεται από αντιδράσεις όπως άγχος, κατάθλιψη, αλλά και αποδοχή και ενσωμάτωση της νέας κατάστασης.
Οι συνηθέστεροι τρόποι παρέμβασης για την ψυχολογική στήριξη των χρόνια ασθενών στηρίζονται στην πληροφόρηση, στην εκπαίδευση τον ασθενών σε θέματα υγείας, στην αξιοποίηση της κοινωνικής υποστήριξης, στην εκμάθηση τεχνικών διαχείρισης του στρες, στην αναγνώριση δυσλειτουργικών σκέψεων, στη χρήση ειδικών παρεμβατικών και θεραπευτικών στρατηγικών και τεχνικών, στην οικογενειακή θεραπεία, καθώς και στην παρέμβαση στο προσωπικό υγείας και το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο.
Στόχος όλων των παρεμβάσεων, φαρμακευτικών ή μη, είναι όχι μόνο η εξασφάλιση περισσότερου χρόνου επιβίωσης αλλά και η βελτίωση της ποιότητας ζωής. Το να μπορεί για παράδειγμα το άτομο να ζει μόνο του και να φροντίζει τον εαυτό του, να αντεπεξέρχεται σε κοινωνικές και επαγγελματικές υποχρεώσεις, και γενικά να είναι ικανοποιημένο από την καθημερινότητα και από άλλες πτυχές της ζωής του.
Η ασθένεια αποτελεί ένα είδος προειδοποίησης πως κάτι δεν πηγαίνει καλά στη ζωή του ατόμου. Ο ασθενής θα πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι η ασθένεια δεν είναι ένας εξωτερικός εχθρός και να κατανοήσει πως σχετίζεται με τον τρόπο ζωής του. Αυτού του είδους η κατανόηση οδηγεί σταδιακά σε έναν νέο τρόπο αντίληψης του εαυτού και της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον και στην υιοθέτηση αλλαγών στη συμπεριφορά.
