Του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου δασκάλου στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας
ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ: Η εποχή του Χαλκού συμπεριλαμβανομένης και της μυκηναϊκής περιόδου κράτησε περισσότερο από 15 αιώνες (2700-1100 π.Χ.). Οι σημαντικότερες ανακαλύψεις για την πρώτη φάση αυτής της περιόδου (μέχρι το 1900 π.Χ.) ήταν από το Διμήνι και το Σέσκλο πάλι, καθώς και από το Ραχμάνι και τη Τζάνη Μαγούλα. Τα ευρήματα που ήρθαν στο φως αποκάλυψαν μακεδονικά στοιχεία στην τεχνική και στη διακόσμηση της κεραμικής, οδηγώντας του ιστορικούς στο συμπέρασμα ότι υπήρξε μετακίνηση πληθυσμών από το Βορρά (υπώρειες του Ολύμπου και δυτικότερα) προς τη θεσσαλική πεδιάδα. Στη ΒΔ Θεσσαλία άρχισαν να συγκεντρώνονται και να διαμορφώνονται τα πρώτα ελληνικά φύλα, όπως οι Ίωνες (δες το αρχαίο όνομα – Ίων - του παραπόταμου Μουργκάνη του Πηνειού στην περιοχή), που κατέβηκαν νοτιότερα, μετά το 2000 π.Χ., και οι Αιολείς, ενώ η αρχική κοιτίδα των Αχαιών εντοπίζεται στις αρχές της δεύτερης π.Χ. χιλιετίας στη Ν. Θεσσαλία (Αχαΐα Φθιώτις). Σημαντικό μυκηναϊκό κέντρο της εποχής ήταν η Ιωλκός (δύο οικισμοί της στα Πευκάκια και στα Παλιά του Βόλου, όπου ήταν ο κύριος οικισμός). Η επίκαιρη θέση της πόλης την βοήθησε να εξελιχθεί σε σημαντικό εμπορικό σταθμό και συνέδεσε τα νησιά με την ηπειρωτική χώρα. Άλλα κέντρα ήταν οι Φερές (βασιλιάς Άδμητος) και διάφοροι οικισμοί στην περιοχή του Αλμυρού (Ζερέλια, κ.ά.), στη λίμνη Βοιβηίδα, στα Φάρσαλα (η αχαϊκή Φθία με το βασιλιά των Μυρμηδόνων Αχιλλέα), και αλλού. Στο νομό της Λάρισας εντοπίστηκαν ακόμα θέσεις της εποχής του Χαλκού στη Χασάμπαλη (σπίτια από πλιθιά ή πηλό), στο Αχίλλειο, στο Φρούριο της Λάρισας, στους Γόννους (απ’ όπου πιθανώς ξεκίνησε, κατά τον Όμηρο, ο Γουνεύς με στρατό και στόλο για να συμμετάσχει στην Τρωική εκστρατεία), στο Αργυροπούλι, όπου και η θέση της επίσης ομηρικής Ηλώνης, στη Φαλάννη, στο Ελληνικό Φαρσάλων (Χτούρι) και πίσω από το Σωτήριο οι θέσεις Πέτρα1 και 2, που εκείνη την εποχή ήταν νησί η ίσως χερσόνησος μέσα στη λίμνη Βοιβηίδα. [Οι περισσότερες βεβαιωμένες θέσεις προϊστορικών οικισμών φαίνονται στο χάρτη1.]
ΜΟΡΦΗ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ: Η αρχιτεκτονική μορφή των οικισμών διαφέρει από περιοχή σε περιοχή κι από εποχή σε εποχή. Κατά την ΑΝ οι περισσότεροι οικισμοί αποτελούνται από πασσαλόπηκτες καλύβες, ενώ στην ΜΕ τα σπίτια θεμελιώνονται με μεγάλους λίθους και οι τοίχοι κτίζονται με ωμούς πλίθους (άψητα τούβλα με άχυρο και πηλό). Τα σπίτια είναι μονόχωρα ή δίχωρα με προθάλαμο. Είναι όλα μονώροφα, αν και δεν αποκλείεται να υπήρξαν και διώροφα. Κάποιοι οικισμοί, κυρίως της Νεοτ.Νεολ, αλλά σχεδόν όλοι της Χαλκοκρατίας (ΜΕ) περιβάλλονται από τάφρους, βάθους 1,5-3μ. (όπως στο Μακρυχώρι) ή λίθινους περιβόλους ύψους 1,5- 2 μ. (Διμήνι). Αξίζει να αναφερθεί ότι στη φάση Ραχμάνι (τελευταία περίοδος της ΝΝ) κτίζονται αψιδωτά κτίσματα.
ΕΚΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ: Δεν μπορούμε, με βεβαιότητα, να ορίσουμε το ακριβές μέγεθος της έκτασής τους διότι κανένας γνωστός οικισμός δεν ανασκάφτηκε στο σύνολό του. Πιθανώς ο χώρος τους να καταλάμβανε περιοχή από ένα έως έξι στρέμματα. Οι πρώτες κοινότητες ΑΝ, ΜΝ, και ΝΝ2 εκτιμάται πως κατοικούνταν από 100-300 άτομα. Επιλέγονταν συνήθως τόποι με θαμνώδη βλάστηση (και όχι δασώδη) γιατί ήταν ευκολότερο να καλλιεργηθούν μετά από εκχερσώσεις. Στα χρόνια της Χαλκοκρατίας οι οικισμοί λιγοστεύουν αριθμητικά αλλά μεγεθύνονται. Έχουμε, λοιπόν, ένα παράδειγμα πρώιμης αστικοποίησης.
Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΓΙΣΣΑΣ: Οι πρώτες κατοικίες εδώ ήταν ελλειψοειδή ορύγματα της γης, εν μέρει σκαμμένα στο έδαφος. Βρέθηκαν οπές για ξύλινα δοκάρια, που υποδηλώνουν πασσαλόπηκτες καλύβες. Τα δάπεδα ήταν από χώμα απλό ή στρωμένο με χαλίκια. Όλα τα σπίτια διέθεταν εστίες. Βρέθηκαν γεωργικά εργαλεία από οψιανό, πέτρα ή οστά, καθώς και σπόροι δημητριακών και οσπρίων (απανθρακωμένοι), καθώς και πολλά οστά ζώων. Κάποιο οίκημα της Άργισσας φαίνεται ότι ήταν εργαστήριο κατεργασίας οψιανού.
ΤΟ ΚΛΙΜΑ: Από έρευνες παλαιοβοτανολογικές και αναλύσεις γύρης αποδείχθηκε ότι το κλίμα της Νεολιθικής εποχής ήταν περίπου σαν το σημερινό. Μεσογειακό, με βροχερούς και λίγο ψυχρότερους από τους σημερινούς χειμώνες. Τα καλοκαίρια ήταν ξηρά3.
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΛΑΡΙΣΑΣ Ή ΦΑΣΗ ΛΑΡΙΣΑΣ: Έτσι ονομάζεται η περίοδος 4250-3750 π.Χ. περίπου εξαιτίας των χαρακτηριστικών αγγείων της εποχής που ήρθαν στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη στην περιοχή της Λάρισας. Αυτά είναι καστανόχρωμα ή γκρίζα κι έχουν εγχάρακτη λευκή διακόσμηση (μερικές φορές γραπτή) σε γυαλιστερή επιφάνεια που σχηματίζει τρίγωνα ή ημικύκλια. Το συνηθέστερο σχήμα τους είναι ημισφαιρικός σκύφος (σχήμα ανεστραμμένου σκουφιού), με βάση κωνική ή δισκοειδή.
1. Ο σχετικός χάρτης βρίσκεται στο: Κων. Α. Οικονόμου, Η Λάρισα και η θεσσαλική Ιστορία, β' τόμος, Λάρισα 2007.
2ΑΝ: αρχαιότερη νεολιθική, ΜΝ: μέση νεολιθική, ΝΝ: νεότερη νεολιθική
3 σχετ. www.2.fhw.gr/chronos/01/gr/nl
