Το έχουν επισκεφθεί αρκετοί συμπολίτες μας γιατί βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, στην οδό Μανωλάκη αρ. 9-11, και στέγασε παλαιότερα για μεγάλο χρονικό διάστημα το ψυχαγωγικό κέντρο «Ηριδανός». Το όμορφο αυτό κτίριο πρόφθασε όχι μόνο να κριθεί, αλλά και να παραμείνει διατηρητέο. Το γεγονός αυτό μας επιτρέπει να έχουμε σήμερα ένα δείγμα, ίσως το μοναδικό, παλιάς αστικής κατοικίας των αρχών του 20ού αιώνα. Η ιστορική αναδρομή στην οικιστική συγκρότηση της προπολεμικής Λάρισας έχει φέρει στο φως και πολλά άλλα τέτοια κτίσματα, τα οποία για διάφορους λόγους δεν υπάρχουν πια. Επομένως μπορεί κάποιος να φαντασθεί πώς ήταν πριν από εκατό περίπου χρόνια η όψη της πόλης μας, όταν τέτοια κομψά νεοκλασικά αρχιτεκτονικά οικοδομήματα ήταν διάσπαρτα σ’ αυτήν.
Η ιστορία του αρχοντικού αυτού είναι ενδιαφέρουσα και θα αποτελέσει το αντικείμενο του σημερινού μας κειμένου. Το οικόπεδο όπου στεγάζεται σήμερα το αρχοντικό αγοράστηκε το 1888 από τους γιους του Αθανασίου Οικονόμου, Αναστάσιο, Κωνσταντίνο και Νικόλαο[1]. Η οικογένεια Οικονόμου είχε καταγωγή από τα Ιωάννινα, διέμενε στον Αμπελώνα (Καζακλάρ τότε) και τα τρία αδέλφια ήταν εμπειρικοί εργολάβοι οικοδομών, η δραστηριότητα των οποίων επεκτεινόταν και στη Λάρισα. Αργότερα διαπιστώνεται ότι μετακόμισαν οικογενειακά στην πόλη μας. Η κατασκευή του κτιρίου άρχισε στα τέλη του 19ου αιώνα και το 1902 το κτίριο βρισκόταν «εν τω περατούσθαι»[2]. Τη σημερινή του μορφή απέκτησε τελικά το 1909 και αμέσως περιήλθε στην κατοχή τού ενός εκ των τριών αδελφών Οικονόμου, του Αναστασίου, η οικογένεια του οποίου το κατοίκησε μέχρι το 1916. Αργότερα το ισόγειο αποτέλεσε την κατοικία της κόρης του Δέσποινας, απόφοιτης του Αρσακείου της Λάρισας, η οποία εν τω μεταξύ είχε παντρευτεί τον αξιωματικό ιππικού Ευάγγελο Φαληρέα[3], γι’ αυτό και στους περισσότερους Λαρισαίους το κτίριο αυτό είναι γνωστό και σαν αρχοντικό Φαληρέα. Στον όροφο έμενε η άλλη κόρη του Αναστασίου Οικονόμου, η Ευανθία, παντρεμένη με τον μηχανικό Γεώργιο Ράπτη[4]. Το 1981 πρόλαβε η πολιτεία και το ανακήρυξε διατηρητέο μνημείο, πριν το αλώσει η μάστιγα της αντιπαροχής, ενώ το 1990 αγοράστηκε από τους σημερινούς ιδιοκτήτες. Φιλοξενούσε μέχρι πριν λίγα χρόνια το μπαρ «Ηριδανός», ενώ σήμερα στεγάζονται σ’ αυτό οι υπηρεσίες του ΟΚΑΝΑ.
Αρχιτεκτονικά χαρακτηρίζεται ως κτίσμα νεοκλασικής μορφής[5]. Η οικοδομική αυτή μορφή του νεοκλασικισμού εμφανίσθηκε στη Θεσσαλία μετά την προσάρτησή της στο ελληνικό κράτος το 1881. Ήταν ένας δυτικότροπος αρχιτεκτονικός ρυθμός, δάνειο των ξένων από την κλασική Ελλάδα, που επέστρεψε στη χώρα που τον γέννησε. Όμως ειδικά στη Λάρισα, ο ρυθμός αυτός ως έναν βαθμό ελεγχόταν οικοδομικά και από τις τοπικές και παραδοσιακές τάσεις.
Το αρχοντικό Οικονόμου είναι κτίσμα που το χαρακτηρίζουν οι λιτές και ήρεμες γραμμές στην πρόσοψή του, όπου υπάρχουν και τα σπουδαιότερα διακοσμητικά στοιχεία. Είναι διώροφο με ημιυπόγειο και καλύπτεται από τετράκλινη στέγη, καλυμμένη με κεραμίδια. Οριζόντια γείσα, τα οποία περιτριγυρίζουν το κτίριο και από τις τέσσερες πλευρές, διαχωρίζουν τους ορόφους. Στον επάνω όροφο υπάρχουν παραστάδες με επίκρανα κορινθιακού ρυθμού, τα οποία προσδίδουν στο αρχοντικό χάρη και ομορφιά. Το κεντρικό τμήμα στην πρόσοψη παρουσιάζει μικρή προεξοχή και στον όροφο προβάλλει εξώστης με ανάγλυφα μαρμάρινα φουρούσια σε σχήμα διπλής έλικας, εξαιρετικής τέχνης. Τα φουρούσια συγκρατούν τη μαρμάρινη βάση του εξώστη, στο κάτω μέρος της οποίας έχει λαξευτεί ανάγλυφη ροζέτα. Προστατεύεται από σιδερένιο κιγκλίδωμα με περίτεχνα σχέδια. Ψηλά στο ύψος της στέγης το κεντρικό τμήμα της πρόσοψης καταλήγει σε χαμηλό αέτωμα. Τα ανοίγματα (πόρτες και παράθυρα) είναι τοποθετημένα συμμετρικά στις όψεις του κτιρίου. Δεξιά και αριστερά της πρόσοψης επί της οδού Μανωλάκη υπάρχουν δύο σιδερένιες πόρτες, οι οποίες οδηγούν στην αυλή που περικλείει το κτίσμα και στις αντίστοιχες εισόδους του κτιρίου, με τη βοήθεια κλιμακοστασίου. Ολόκληρο το κτίσμα περιβάλλεται σήμερα στις τρεις από τις τέσσερες πλευρές του από πολυώροφες οικοδομές. Η παρουσία του στο σημείο αυτό σου δίνει την εντύπωση ότι πραγματικά συνθλίβεται από την ύπαρξη των ψηλών σύγχρονων κτισμάτων που το αγκαλιάζουν θανάσιμα. Αυτόματα η σύγκριση από ανθρώπους που αγαπούν την ομορφιά και το ωραίο είναι αναπόφευκτη.
Εσωτερικά διασώθηκαν αρκετά τμήματα από τις θαυμάσιες οροφογραφίες και τον ζωγραφικό διάκοσμο. Εντοπίζονται στα δωμάτια και τους διαδρόμους και των δύο ορόφων, έχουν όμως αλλοιωθεί σε μεγάλο βαθμό από επεμβάσεις και καταστροφές σε ορισμένα σημεία. Παρ' όλες όμως τις φθορές αυτές, εξακολουθεί να διαφαίνεται η αξιόλογη καλλιτεχνική ικανότητα του άγνωστου κοσμηματογράφου που ανέλαβε τις ζωγραφικές διακοσμήσεις.
Στο ισόγειο εντυπωσιάζει το τζάκι, στολισμένο με ανάγλυφη κεραμική επένδυση. Το οριζόντιο και τα δύο κάθετα τμήματα φέρουν ανάμεσα στα άλλα διακοσμητικά στοιχεία και μια γυναικεία κεφαλή στολισμένη με άνθη. Το τζάκι φέρει τα αρχικά γράμματα του κατασκευαστή: Β. Μ. Α., τα οποία αντιστοιχούν στον Βασίλειο Μιχαήλ Ανετόπουλο από τον Βόλο, οι απόγονοι του οποίου διατηρούν μέχρι και σήμερα ανάλογο εργαστήριο κεραμικής λίγο έξω από τα Άνω Λεχώνια, δεξιά του αμαξιτού δρόμου που οδηγεί στο Μαλάκι. Μάλιστα δίπλα από το εργαστήριο βρίσκεται υπό κατασκευή Μουσείο Κεραμοπλαστικής.
Όλες οι κατασκευές του κτιρίου τόσο εξωτερικά, όσο και εσωτερικά είναι αρκετά επιμελημένες, πλούσιες και στέρεες, τόσο που ο μεγάλος σεισμός του 1941 ελάχιστα το επηρέασε. Αυτό εξηγείται ίσως από το γεγονός ότι είχε κατασκευαστεί για να στεγάσει την οικογένεια του κατασκευαστή και ιδιοκτήτη.
Το αρχοντικό Οικονόμου-Φαληρέα μελέτησε και παρουσίασε η διευθύντρια του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας Λένα Γουργιώτη, σε επιστημονική συνάντηση που έγινε στην αίθουσα του Χατζηγιάννειου Πνευματικού Κέντρου στις 11 Οκτωβρίου 2003 με θέμα «Ο Νεοκλασικισμός στη Θεσσαλία. Μέσα 19ου αιώνα-1920», και δημοσιεύθηκε στα πρακτικά της εκδήλωσης[6]. Στην εργασία αυτή βασίστηκε ως επί το πλείστον και το παρόν κείμενο.
Η φωτογραφία που δημοσιεύεται αποτυπώνει τον εξώστη με τα μαρμάρινα ανάγλυφα φουρούσια και το σιδερένιο κιγκλίδωμα του αρχοντικού στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα.
[1]. Στο συμβόλαιο αγοράς το οικόπεδο περιγράφεται ως εξής: "…περιλαμβάνει αύλειο χώρο, ένα ημιτελές και άστεγο κτίριο, μαζί με τα εναποτεθειμένα σ' αυτό δύο χιλιάδες κεραμίδια και λίγη παλαιοξυλεία. Το κτίριο συνίσταται από έξι τοίχους λίθινους, όλους ασβεστοκτισμένους και από το σκαμμένο υπόγειο".
2]. Εφ. Όλυμπος, Λάρισα, φύλλο της 12ης Ιουλίου 1902. Μάλιστα στο δημοσίευμα αυτό γινόταν λόγος ότι το κτίσμα αυτό αρχικά είχε επιλεγεί για να φιλοξενήσει το παράρτημα του Αρσακείου της πόλης μας. Τελικά το εκπαιδευτήριο αυτό στεγάσθηκε σε άλλο κτίριο που έκτιζαν τότε οι ίδιοι κατασκευαστές στη γωνία των οδών Ασκληπιού και Ηπείρου. Στο σημείο αυτό σήμερα υπάρχει το οικόπεδο που δημιουργήθηκε μετά την κατεδάφιση του κτιρίου, το οποίο στέγαζε μέχρι πριν λίγα χρόνια τις υπηρεσίες του ΙΚΑ.
[3]. Ο Ευάγγελος Φαληρέας ήταν γνωστό πρόσωπο της Λάρισας με έντονη κοινωνική δραστηριότητα και έφτασε ιεραρχικά μέχρι τον βαθμό του στρατηγού. Πέθανε στη Λάρισα το 1970, ενώ η σύζυγός του Δέσποινα το 1983.
[4]. Ο μηχανικός Γεώργιος Ράπτης φέρεται ως κατασκευαστής πολλών κατοικιών της Λάρισας κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής του δράσης στην πόλη μας (1910-1939). Το 1939 μετακόμισε οικογενειακώς στην Αθήνα.
[5]. Το ρεύμα του νεοκλασικισμού στην αρχιτεκτονική που κυριαρχούσε στην Ευρώπη από την περίοδο του Διαφωτισμού, έφθασε στην Ελλάδα μαζί με τον βασιλέα Όθωνα και τη συνοδεία του. Οι αστοί του νέου ελληνικού κράτους αποδέχθηκαν εύκολα τον νεοκλασικισμό, καθώς περιείχε έντονα στοιχεία τα οποία ανάγονταν στο αρχαίο ελληνικό παρελθόν.
[6]. Γουργιώτη Λένα, Οικία Οικονόμου-Φαληρέα, ένα διατηρητέο Νεοκλασικό στη Λάρισα. Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης «Ο Νεοκλασικισμός στη Θεσσαλία, μέσα 19ου αιώνα-1920», Λάρισα (2005) σελ. 88-102.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου (nikapap@hotmail.com
