Πρώτα όμως θα αναφερθεί ότι το Κεντρικό Ισραηλινό Συμβούλιο Αθηνών υπολογίζει τις απώλειες των Εβραίων από τη χιτλερική δίωξη στα κατωτέρω ποσοστά ανά πόλη: Διδυμότειχο 96%, Ορεστιάδα 98%, Αλεξανδρούπολη 97%, Κομοτηνή 96%, Ξάνθη 99%, Δράμα 97%, Σέρρες 99%, Θεσσαλονίκη 96%, Φλώρινα 84%, Καστοριά 96%, Καβάλα 98%, Βέροια 72%, Γιάννινα 91%, Άρτα 84%, Πρέβεζα 94%, Κέρκυρα 94%, Αγρίνιο 63%, Πάτρα 63%, Χαλκίδα 48% και Χανιά 98%. Στην Θεσσαλία αντίθετα διασώθηκε η πλειονότητα των Εβραίων. Σύμφωνα με στοιχεία του ανωτέρω Συμβουλίου στη Λάρισα από τα 2.120 μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας οι απώλειες είναι μόνο 310 περίπου μέλη της (ποσοστό 19.55%), ενώ διασώθηκαν τα άλλα 1.800. Στον Βόλο οι απώλειες είναι 20% και στα Τρίκαλα 15%. Η διάσωση της πλειονότητας των Εβραίων της Θεσσαλίας δεν είναι συμπτωματική. Οφείλεται στους εξής παράγοντες:
Πρώτο, στην ανυπαρξία ρατσιστικών και φυλετικών διακρίσεων στις κοινωνίες των Θεσσαλικών πόλεων. Έλληνες και Εβραίοι διατηρούσαν φιλικές και οικογενειακές σχέσεις. Στα Γυμνάσια Έλληνες και Εβραίοι μαθητές έκαναν στενές φιλίες, ενώ δεν έλλειπαν και ρομαντικά ειδύλλια ανάμεσα σε Ελληνόπουλα και Εβραιοπούλες ή αντίστροφα.
Δεύτερο, στην καθολική σχεδόν Εθνική Αντίσταση του ΕΑΜ στην Θεσσαλία, στην οποία μετείχαν και Εβραίοι.
Τρίτο, στη γειτόνευση των Θεσσαλικών πόλεων με βουνά, στα οποία ήταν εύκολη η μετάβαση, καθώς και σε ελεύθερες πεδινές περιοχές, τις οποίες προστάτευε ο Εφεδρικός ΕΛΑΣ κάθε χωριού με εξοπλισμένους μαχητές πολεμιστές της Αλβανίας και το Ιππικό του Τακτικού ΕΛΑΣ, ενώ το ΕΑΜ είχε οργανώσει τη Λαϊκή Αυτοδιοίκηση.
Με την συνθηκολόγηση της Ιταλίας η Θεσσαλία πέρασε στη Γερμανική Κατοχή την 11η Σεπτεμβρίου 1943. Από εκείνη την ημέρα μπήκε στη ζωή των Εβραίων ο φόβος. Πολλές εβραϊκές οικογένειες εγκατέλειψαν προνοητικά τη Λάρισα και εγκαταστάθηκαν σε κοντινά πεδινά χωριά του Τομπρούζι, ανάμεσα Τερψιθέας και χωραφόδρομου τότε προς Καρδίτσα. Άλλες οικογένειες πήγαν σε άλλα χωριά και μερικές στην περιοχή της Καρυάς Ολύμπου. Οι κάτοικοι της υπαίθρου υποδέχθηκαν με συμπάθεια τους Εβραίους ως συγχωριανούς τους τώρα. Και τους παρείχαν κάθε ευκολία.
Οι Εβραίοι έμποροι ανέθεσαν τη λειτουργία των καταστημάτων τους σε υπαλλήλους τους και σε Έλληνες φίλους τους. Κάθε Τετάρτη, ημέρα Εβδομαδιαίας Αγοράς, έρχονταν μαζί με τους άλλους κατοίκους της υπαίθρου, εφοδιασμένοι όμως με πλαστές ταυτότητες, με ελληνικά ονόματα, βέβαιοι ότι δεν θα τους καταδώσει κανένας, όπως και δεν βρέθηκε κανένας Λαρισινός να καταδώσει Εβραίο. Τις πλαστές ταυτότητες τις έφτιαχνε δωρεάν, ως προσφορά της Αντίστασης, ο Παντελής Αντωνιάδης, προϊστάμενος του ονομαστού τότε κεντρικού βιβλιοχαρτοπωλείου και τυπογραφείου του Γεωργίου Δημητρακοπούλου, στη γωνία Κύπρου και Ρούζβελτ. Εν γνώσει βέβαια του Δημητρακοπούλου.
Τη δίωξη των Εβραίων το Χιτλερικό καθεστώς την είχε αναθέσει στην οργάνωση Ρόζενμπεργκ, με έδρα την Θεσσαλονίκη. Τα μέλη της έφεραν ειδικό περιβραχιόνιο. Το ήξεραν αυτό Έλληνες και Εβραίοι και τους ξεχώριζαν. Τον 23η Μαρτίου 1944 ταξίδευε από την Θεσσαλονίκη στη Λάρισα με τρένο ομάδα των Ρόζενμπεργκ. Οι σιδηροδρομικοί τους αντιλήφτηκαν, φτάνοντας σταθμό ειδοποίησαν σχετικά τους συναδέλφους τους, αυτοί μετέδωσαν την πληροφορία στην Επιτροπή του ΕΑΜ, αυτή με τη σειρά της την μετέδωσε στον Θανάση Δανιήλ, υπεύθυνο της Δυτικής Αχτίδας (στην περιοχή της υπήρχε η εβραϊκή συνοικία Έξη Δρόμοι). Ο Δανιήλ συνάντησε την Επιτροπή Εβραίων, τους είπε για την άφιξη των Ρόζενμπεργκ, και οργάνωσαν μαζί την φυγάδευση των Εβραίων.
Οι Ρόζενμπεργκ πήγαν την επομένη στο Τμήμα της Ασφάλειας Λάρισας και είπαν «αύριο θα συλλάβουμε τους Εβραίους». Ο Υποδιοικητής του Τμήματος της Ασφάλειας υπομοίραρχος Σπύρος Νικόπουλος ήταν οργανωμένος στο ΕΑΜ και συνδέονταν με τον υπεύθυνο των Σουφλαρίων Βαγγέλη Καρέλια. Πήγε στα Σουφλάρια, τον συνάντησε, του είπε για την επικείμενη σύλληψη των Εβραίων, αυτός έστειλε τον Εφεδροελασίτη Μητσιώρα Μπατζιανούλη στη συνοικία των Εβραίων να τους ειδοποιήσει για να φύγουν. Αλλά η φυγή τους βρίσκονταν από το απόγευμα σε εξέλιξη, σχεδιασμένα και οργανωμένα. Άντρες, γυναίκες, παιδιά, φορτωμένοι με απαραίτητα, έφευγαν σε μικρές ομάδες, από στενά της συνοικίας Αγ. Αθανασίου, πήγαιναν πεζή στην Φιλιππούπολη και από εκεί με κάρα που διέθεσαν οι κάτοικοί της μεταφέρονταν από χωραφόδρομους στην ελεύθερη Τερψιθέα. Η φυγάδευση περισσότερων από χίλιους Εβραίους ολοκληρώθηκε τη νύχτα χωρίς ατύχημα. Στη φυγάδευση μετείχαν μέλη του ΕΑΜ, του Εφ. ΕΛΑΣ ως οδηγοί, καθώς και γείτονες.
Τα ξημερώματα πήγαν οι Ρόζενμπεργκ στη συνοικία των Εβραίων αλλά βρήκαν μόνο το 19,55%, αποτελούμενο από γέροντες, αρρώστους, μικρά παιδιά και μερικούς μοιρολάτρες που δεν θέλησαν να φύγουν. Οργισμένοι για την αποτυχία τους οι Γερμανοί, τους συνέλαβαν, τους χτυπούσαν βάρβαρα, τους πετούσαν σαν φορτίο σε καρότσες φορτηγών αυτοκινήτων, τους πήγαν στο τρένο και σε συνέχεια σε στρατόπεδα όπου τους θανάτωσαν.
Τα σπίτια των Εβραίων έμειναν κενά, αλλά δεν έλλειψε από κανένα ούτε καρφίτσα. Τα πρόσεχαν βέβαια οι γειτόνισσες. Οι ΕΑΣΑΔίτες συνεργάτες των Γερμανών γύριζαν οπλισμένοι στο κέντρο της πόλης για πλιάτσικο, αλλά δεν τολμούσαν να πάνε για λεηλασία στα κενά σπίτια των Εβραίων. Ήξεραν ότι στη συνοικία του Αγ. Αθανασίου κινούνται μέρα-νύχτα περίπολα με μαχητές του Εφ. ΕΛΑΣ οπλισμένους με πιστόλια και ότι όταν κάποιοι τόλμησαν να πάνε, αρπάχτηκαν και στάλθηκαν στον Όλυμπο «διά τα περαιτέρω». Γι’ αυτό οι ΕΑΣΑΔίτες δεν πήγαιναν πιο κάτω από την Τράπεζα της Ελλάδος και πιο πέρα από τη συμβολή των οδών Δραγούμη και Γαζή.
Με την αποχώρηση των Γερμανών από τη Λάρισα την νύχτα της 22 προς 23 Οκτωβρίου 1944 οι Εβραίοι κατέφτασαν με κάρα στην Λάρισα. Και Έλληνες και Εβραίοι γιόρτασαν μαζί το βράδυ σε εστιατόρια και ταβέρνες την Ελευθερία τους με τραγούδια.
Από τον Λάζαρο Αρσενίου
* Ο Λάζαρος Αρσενίου διετέλεσε γραμματέας της Επιτροπής Λάρισας του ΕΑΜ, μέλος της Πανθεσσαλικής Επιτροπής του ΕΑΜ.
