Την κορύφωση της μεγάλης επισκεψιμότητας την είχε κατά τους χρόνους της παρουσίας του Σουλτάνου Μωάμεθ Δ’ (1668-1669) στην πόλη μας, με το πρόσχημα να βρίσκεται πιο κοντά στο μέτωπο του τουρκο-βενετικού πολέμου, ο οποίος διεξαγόταν στην Κρήτη[1]. Πολλοί από τους περιηγητές της τουρκοκρατίας συνόδευαν τα κείμενά τους με εικόνες της Λάρισας. Η παλαιότερη είναι του Nikolai Gerbelius (1545)[2].Οι πρώτες απεικονίσεις (16ος – 18ος αι.) είναι λίγες, και σ’ αυτές απουσιάζει εμφανώς κάθε λεπτομέρεια της πόλεως, γιατί ο χαράκτης δεν ήταν παρών στην περιήγηση και ζωγράφιζε σύμφωνα με την περιγραφή του συγγραφέα του οδοιπορικού. Όμως στα περιηγητικά κείμενα του 19ουαιώνα οι εικόνες είναι ως επί το πλείστον πραγματικές, γιατί αν ο περιηγητής δεν ήταν συγχρόνως και ζωγράφος, συνοδευόταν συνήθως από εικαστικό, ο οποίος αποτύπωνε επί τόπου όμορφα τοπία ή και ενδιαφέρουσες προσωπογραφίες.
Τον Σεπτέμβριο του 1669 επισκέφθηκε τη Λάρισα ο άγγλος ιατρός Edward Brown. Γράφει σχετικά: «…μου δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφθώ την οθωμανική αυλή, που τότε και από πολύ καιρό πριν, βρισκόταν στη Λάρισα, φημισμένη παλαιά πόλη της Θεσσαλίας». Οι πρώτες εντυπώσεις του από την πόλη είναι πολύ καλές : «Την κατοικούν Χριστιανοί, Τούρκοι και Εβραίοι. Υπάρχουν ωραίες δημόσιες πλατείες, αρκετά τζαμιά για τους Τούρκους και μερικοί ναοί για τους Έλληνες. Η τοποθεσία της είναι συμπαθητική, πάνω σε ένα μικρό χωμάτινο ύψωμα. Το παλάτι του Σουλτάνου, αυτό που έμενε όσο καιρό βρισκόταν σ’ αυτή την πόλη, βρισκόταν στο ψηλότερο σημείο της …»(3).
Τα σχόλιά του για τους κατοίκους της Λάρισας και γενικότερα της Θεσσαλίας είναι κολακευτικά: «Οι Θεσσαλοί είναι όμορφη ράτσα. Έχουν μαύρα μαλλιά, μαύρα μάτια και ροδαλά πρόσωπα. Πολλοί ξένοι εντυπωσιάσθηκαν από τις Θεσσαλές και μίλησαν συχνά για το ωραίο αίμα των Ελλήνων». Επιπλέον ο Άγγλος γιατρός δίνει στο οδοιπορικό του την ατμόσφαιρα της πολιτείας του θεσσαλικού κάμπου που ξαφνικά έγινε έδρα του Σουλτάνου, τις επιπτώσεις της παρουσίας του παλατιού στη ζωή των κατοίκων και δίνει σκηνές του καθημερινού βίου στην πολύβουη πόλη. Την εμπορική κίνηση της Λάρισας την βρίσκει ζωηρή, τα καταστήματα μικρά μεν αλλά κατάμεστα από εμπορεύματα και πελάτες. Βρίσκει νόστιμα τα φρούτα, τα οπωροκηπευτικά και ιδιαίτερα τις μελιτζάνες και τελικά καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Λάρισα είναι μία από τις μεγαλύτερες πολιτείες της Τουρκίας του 17ου αιώνα.
Η εικόνα που συνοδεύει το σημερινό κείμενο προέρχεται από την γαλλική μετάφραση του οδοιπορικού του Edward Brown που κυκλοφόρησε το 1674 και ο ίδιος την περιγράφει ως εξής: «Πάνω στον Πηνειό υπάρχει ένα αρκετά όμορφο πέτρινο γεφύρι με εννέα καμάρες. Έχουν μάλιστα φροντίσει να ανοίξουν τρύπες και περάσματα ανάμεσα σε κάθε καμάρα, ώστε να διοχετεύονται τα νερά όταν ανεβαίνει η στάθμη του ποταμού, για να μην παρασυρθεί το γεφύρι όταν ξεχειλίσει η κατεβασιά. Πολλοί Τούρκοι έχουν στήσει τα τσαντίρια τους στις όχθες του ποταμού, επειδή δεν έχουν που να μείνουν στην πόλη. Και καθώς ήταν πολύχρωμες οι τέντες και βρίσκονταν κοντά σε ένα τζαμί, δημιουργούσαν ένα πολύ γραφικό θέαμα. Οι σκηνές δεν ακουμπούσαν διόλου στη γη, για να εισχωρεί μέσα ο αέρας και να δροσίζει. Εκεί περνούσαν οι Τούρκοι το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας τους, πίνοντας σερμπέτια και καφέδες».
Εκτός όσων αναφέρει ο συγγραφέας, επιπλέον παρατηρούμε στο κέντρο της εικόνας, επάνω σε λόφο, να απεικονίζεται ένα μεγάλο και επιβλητικό μουσουλμανικό τέμενος με τρούλο και ψηλό μιναρέ, το οποίο καταλαμβάνει ολόκληρη την επιφάνεια του λόφου. Προφανώς πρόκειται για το τζαμί του Χασάν μπέη. Δεξιά στο βάθος και σε απόσταση, η πόλη παριστάνεται με χαμηλές και απλές μονοκατοικίες, ανάμεσα από τις οποίες ξεπροβάλλουν μιναρέδες από τα πολλά τζαμιά που είχε την εποχή εκείνη η πόλη και δεξιά στην άκρη πιθανόν αποτυπώνεται και ένας χριστιανικός ναός. Καμήλες αναπαύονται ήσυχα στην όχθη του Πηνειού ή ξεδιψούν από τα νερά του, ενώη βλάστηση στην περιοχή είναι περιορισμένη.
Αναλύοντας την εικόνα διαπιστώνουμε ότι αυτή στηρίζεται σε πραγματικά στοιχεία, αλλά η καταγραφή είναι παραποιημένη. Το μουσουλμανικό τέμενος στον λόφο, η λίθινη γέφυρα[4],οι παρόχθιες σκηνές, ο Πηνειός, οι καμήλες, η πόλη, είναι στοιχεία που στην πραγματικότητα υπήρχαν, αλλά εικονογραφήθηκαν με εντελώς απλό τρόπο. Φαίνεται λοιπόν ότι ο καλλιτέχνης σχεδίασε την πόλη χωρίς να την δει και η καταγραφή έγινε με βάση την περιγραφή του περιηγητή.
Το χαρακτικό αυτό της Λάρισας, παρά την περιγραφική του αναξιοπιστία, έγινε αρκετά δημοφιλές και το συναντάμε τα επόμενα χρόνια και σε άλλες εκδόσεις, με πολύ μικρές διαφορές στην απεικόνιση. Επιπλέον κυκλοφόρησε μεμονωμένο σε νέα χάραξη από τον White, όπως επίσης και έγχρωμο σε υδατογραφία.
[1]. Βλέπε: Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Η παραμονή του Σουλτάνου στη Λάρισα (1668-1669). Πως η πόλη μας έγινε προσωρινή πρωτεύουσα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Περιγραφή και εικόνες του Άγγλου περιηγητή Edward Brown, εφ. «Ελευθερία», ένθετο «Πολιτισμός», φύλλο της 20ης Μαρτίου 2005.
[2]. Βλέπε: Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Η παλαιότερη εικόνα της Λάρισας, εφ. «Ελευθερία», Λάρισα, φύλλο της 8ης Φεβρουαρίου 2015.
[3]. Βλέπε: Edward Brown, Η Λάρισα του 1669, μετάφραση Gino Polese, περ. «Θεσσαλικό Ημερολόγιο», τόμ. 23 (1993) σελ. 178.
[4]. Εδώ παραδόξως ο χαράκτης την έχει ζωγραφίσει με τις κανονικές εννέα καμάρες που είχε, ενώ συνήθως οι περιηγητές ποτέ δεν συμφωνούσαν στον αριθμό των τόξων της.
Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
