* Του Νίκου Χρ. Ντόλα φιλολόγου, διδάκτορος Φιλοσοφίας Παν/μίου Αθηνών
Στις δημοκρατίες η ελευθερία αποτελεί υπέρτατη πολιτική αξία. Στην πραγματικότητα, αναφερόμενοι στα αστικά πολιτικά συστήματα, καλούμαστε να αποφασίσουμε τι είδους δημοκρατικό κράτος επιθυμούμε. Ένα κράτος παρεμβατικό που θα προστατεύει τους πολίτες από μορφές κυριαρχίας χωρίς να καταστεί το ίδιο κυρίαρχο (ιδεώδες μη κυριαρχίας) ή ένα κράτος που δεν θα παρεμβαίνει καθόλου αφήνοντας απροϋπόθετα μία minimum ελευθερία στα υποκείμενα (ιδεώδες μη επέμβασης);
Η πρώτη περίπτωση άπτεται του ρεπουμπλικανικού πολιτικού ιδεώδους (ελευθερία των αρχαίων), η δεύτερη του κλασικού φιλελευθερισμού. Γεννώνται, λοιπόν, εννοιολογικά ζητήματα αναφορικά με την ελευθερία. Ελεύθερος μπορεί να είναι μόνο ο υπεύθυνος; Συνάπτεται η αναγνώριση της ελευθερίας με την απόδοση της ευθύνης; Όταν λέμε «πρέπει» σε κάποιον σημαίνει παράλληλα ότι «μπορεί»;
Το ερώτημα συνοψίζεται στην επιλογή ιδεώδους. Αν θεωρήσουμε πως κάποιος είναι ελεύθερος ως ικανός να είναι και υπεύθυνος –με ικανότητα δηλαδή προς καταλογισμό- προσχωρούμε στο ρεπουμπλικανικό ιδεώδες. Το ιδεώδες αυτό συσχετίζει την αυτονομία του υποκειμένου με τη δυνατότητα να παράγει θετικότητα στη λειτουργία του δημόσιου βίου. Στην περίπτωση αυτή το κράτος πρέπει να δίνει κίνητρα ώστε οι πολίτες να γίνουν άξιοι καταλογισμού, να αποκτήσουν επαινετή κοινωνική ικανότητα. Το κράτος τότε, ως συλλογικό υποκείμενο, πράττει στο όνομα των μελών του, προάγοντας την ελευθερία τους όπως αυτό την αντιλαμβάνεται (θετική έννοια της ελευθερίας).
Ο κλασικός φιλελευθερισμός πρεσβεύει ότι η δημόσια αυτονομία ως προϋπόθεση ελευθερίας των υποκειμένων, όπως δηλαδή ο ρεπουμπλικανισμός τη νοεί, συρρικνώνει τη δυνατότητα της ατομικής ελευθερίας, διότι αυτή θυσιάζεται στο βωμό της συλλογικής. Ο φιλελευθερισμός δηλαδή υπερασπίζεται σθεναρά την ιδιωτική ελευθερία με οποιοδήποτε τίμημα, μία minimum ελευθερία των υποκειμένων από οποιαδήποτε επέμβαση (αρνητική έννοια της ελευθερίας).
Τί επιλέγουμε τελικώς για να προασπίσουμε την ελευθερία μας; Την πρωτοκαθεδρία των συλλογικών υποκειμένων (κράτος) προς διασφάλιση των συμφερόντων των μελών του (δημόσια αυτονομία- θετική ελευθερία-ρεπουμπλικανισμός) ή την προάσπιση των minimum δικαιωμάτων των υποκειμένων, ανέγγιχτων από παρεμβάσεις; (ιδιωτική αυτονομία-αρνητική ελευθερία-φιλελευθερισμός); Η εν λόγω προβληματική αποτελεί την πεμπτουσία του τρόπου συνειδητοποίησης των ορίων ελευθερίας στον άξονα πολίτης-κράτος.
Με άλλα λόγια: Η απόλυτη ιδιωτική ελευθερία δεν μας προφυλάσσει από την αντίστοιχη ιδιωτική ελευθερία-εξουσία τρίτων υποκειμένων, ενώ παράλληλα κινδυνεύουμε η εγωιστική συμπεριφορά να μας αποξενώσει από την ευθύνη που απορρέει από τη δημόσια σφαίρα (τίμημα φιλελευθερισμού). Αντιστρόφως, με την απόλυτη προσήλωση στο συμφέρον του συλλογικού υποκειμένου (κράτος) διακινδυνεύουμε την απώλεια της minimum ελευθερίας που μας προσφέρει το απροσπέλαστο της ιδιωτικότητάς μας (τίμημα ρεπουμπλικανισμού).
Παράδειγμα: Στην Αμερική η προβληματική αναπτύσσεται στη σύγκρουση ελεύθερης οικονομίας-μονοπωλίων ενώ στην Ευρώπη στη σύγκρουση ελεύθερης οικονομίας-κράτους. Ρεπουμπλικανισμός (Αμερική) και Φιλελευθερισμός (Ευρώπη) βρίσκονται, λόγω διαφορετικών οικονομικών συνθηκών, στην ίδια πλευρά του πολιτικού χάρτη. Είναι τελικώς ζήτημα οικονομικής πραγματικότητας…
*Imperium: Εξουσία του κράτους-δημόσια
&Dominium: Εξουσία ιδιωτική
