Του Απόστολου Ποντίκα, δάσκαλου, καθηγητή, πτυχιούχου Πολιτικών Επιστημών, σχολικού συμβούλου
Ο Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης (1835 - 1902) είναι γνωστός σε όσους έχουν ασχοληθεί με την ιστορική και αρχαιολογική έρευνα της Θεσσαλίας, αλλά και τον γνωρίζουν και όσοι έκαναν διατριβή σε κάποιο Πανεπιστήμιο.
Μπορούμε να πούμε ότι την τιμητική για τον Ζωσιμά έχει ο νομός Μαγνησίας, για το πολύτιμο υλικό που έχει διασώσει με το έργο του. Το αξιόλογο αυτό υλικό του βρίσκεται αποθησαυρισμένο στους τρεις τόμους του «Ημερολόγιο ή Φήμη» (1886 - 1888) και στους δεκατρείς τόμους τού περιοδικού «Προμηθεύς» (1889 - 1901), που ο ίδιος έγραφε και εξέδιδε στο Βόλο. Οι εκδόσεις αυτές αποτελούν τη βασική θέση για την έρευνα, τόσο γύρω από την τουρκοκρατούμενη όσο και για τη σύγχρονη Θεσσαλία. Είναι το σημαντικότερο κομμάτι τής πνευματικής προσφοράς στο θεσσαλικό τόπο.
Ο Ζωσιμάς υπήρξε μοναχός ορθόδοξος, με ελεύθερη σκέψη και ήθελε η Εκκλησία και η Ορθοδοξία να είναι απαλλαγμένη από κάθε μισαλλοδοξία, δεισιδαιμονία και φανατισμό. Η μόρφωσή του και η άμεμπτη ηθική προσωπικότητα τον οδήγησαν σ’ ένα σκληρό αγώνα εναντίον κάθε παραβάτη των δογμάτων τής θρησκείας. Καυτηρίασε την αυθάδεια ορισμένων μοναχών και λειτουργών τής Εκκλησίας, οι οποίοι εκμεταλλεύονταν την αμάθεια των ανθρώπων τής Θεσσαλίας με σκοπό να θησαυρίζουν. Χτύπησε την αγυρτεία, την αργυρολογία, την καπηλεία των ιερών και οσίων, τη ζητιανιά με την περιφορά των εικόνων και ιερών λειψάνων. Στον αγώνα του αυτόν ήρθε συχνά σε σύγκρουση με την επίσημη θρησκεία της Εκκλησίας, με αποτέλεσμα να εκδιωχθεί και να φυλακιστεί.
Στον Άγιο Λαυρέντιο του Πηλίου, όπου γεννήθηκε, έμαθε τα πρώτα γράμματα από τον εφημέριο του χωριού του και στη συνέχεια μόνασε στη μονή Εσφιγμένου τού Αγίου Όρους, από όπου έλαβε και το όνομα «Εσφιγμενίτης».
Ο Ζωσιμάς στηλίτευε τις προλήψεις και δεισιδαιμονίες των ανθρώπων. Χαρακτηριστικά είναι τα εξής, που ο ίδιος αναφέρει: «Την 1η Μαΐου, οι πολίτες, βγαίνοντες στα χωράφια, φορούν το μανδύα τής φύσης, ενώ οι ιερείς μπαίνουν στα σπίτια και με το ράντισμα έδιωχναν τις ιδιοτροπίες του Απριλίου και οι γυναίκες κρεμούσαν στεφάνια πάνω από τις πόρτες των σπιτιών. Τη 2η ημέρα του Μαΐου, ημέρα Πέμπτη του 1896, της Αναλήψεως, η πόλη τού Βόλου πλημμύρισε από ξένους από το Δήμο της Μακρινίτσας, του Ορμενίου και Ιωλκού, οι οποίοι ήρθαν να λουσθούν στη θάλασσα και να διώξουν τις ασθένειές τους. Αλλά, όμως, αν δούμε και τον Α. Καρκαβίτσα, θα βγάλουμε το συμπέρασμα ότι και αυτός, στο μυθιστόρημα «Ζητιάνος», περιγράφει την κοινωνική και πνευματική κατάσταση του θεσσαλικού κάμπου με την ίδια επικριτική διάθεση. Στη Σκιάθο, ο Α. Παπαδιαμάντης, θεοφοβούμενος, κοιτάζει τη λαϊκή δεισιδαιμονία με συμπάθεια, δίνοντας κάποια εξήγηση. «Πώς να μην είναι τις δεισιδαίμων... όταν παλαίη με το άγνωστον και δεν ηξεύρη αν αύριον θα επιπλέη ή θα ποντισθεί, αν θα είναι εις την επιφάνειαν ή τον πυθμένα;» (Από την προσωπική μας συλλογή: Λαογραφικό μονοπάτι).
Ο Κοσμοκαλόγερος της Σκιάθου θεωρούμε ότι προτιμά το λαό έτσι φυσικό και αγνό, με τις δεισιδαιμονίες του. Βρίσκει χαρά να ακούει τους γέροντες και τις γριές να του μιλούν για στοιχειά και έρχεται πιο κοντά στις επιθυμίες και τα καθημερινά προβλήματα του λαού. Αντίθετα, ο Ζωσιμάς θέλει να εξαφανίσει την αμάθεια του θεσσαλικού λαού, δείχνοντας το δρόμο προς τη μάθηση, προσφέροντας βιβλία με επιστημονική γνώση.
Βέβαια, αν εξετάσουμε τώρα το φαινόμενο της δεισιδαιμονίας, θα δούμε ότι αυτό απηχεί την πανάρχαια πίστη των πρωτόγονων, που θέλει κάθε φυσικό φαινόμενο να κρύβει και μια δύναμη, ένα θεό: Οι αρχαίοι θεοί έχουν αντικατασταθεί από τους Αγίους, οι οποίοι, ανάλογα με τη συμπεριφορά των πιστών, ενεργούν και αυτοί. Έτσι, αναφέρουμε μια περίπτωση που έγινε στο γειτονικό μας Τύρναβο. Ο επίτροπος της Εκκλησίας του Τυρνάβου έδιωξε τη θαυματουργό εικόνα τής Παναγίας Ολυμπιώτισσας, η οποία, ως γνωστόν, έχει σχέση με τα χωριά Καρυά - Κρυόβρυση (Πουλιάνα) και Σκαμνιά Ολύμπου. Η πράξη αυτή του επιτρόπου είχε ως αποτέλεσμα να πέσει περονόσπορος στα τυρναβίτικα αμπέλια και δυνατή βροχή. Ο Εσφιγμενίτης κατηγορεί τους παπάδες που μεταφέρουν εικόνες τής Παναγίας ή Αγίων στα χωριά. Ένα παράδειγμα τέτοιο ήταν με την Παναγία του Τρίκερι. Η εικόνα θεωρούνταν θαυματουργή και προσέτρεξαν αρκετοί προσκυνητές και προπαντός ναύτες για να την προσκυνήσουν και ο καθένας πρόσφερε ό,τι μπορούσε. Αυτό ο Ζωσιμάς το στηλιτεύει. Όλοι μας γνωρίζουμε ότι μια εικόνα, για να καθαγιαστεί, τοποθετείται στο εικονοστάσι του σπιτιού, μετά στο Άγιο Βήμα, για να λειτουργηθεί 40 ημέρες και να πάρει τη χάρη τής αγιότητας και θαυματουργίας. Κυρίως τις εικόνες τις αφήνουν το σαρανταήμερο πριν από τα Χριστούγεννα (σαρανταλείτουργο). Υπάρχει συνήθεια να διαβάζει ο παπάς κάποιον άρρωστο με το «τετραβάγγελο», το οποίο, όπως πιστεύει ο λαός μας, διώχνει το κακό και την ασθένεια.
Ο Ζωσιμάς στηλιτεύει, επίσης, τη χρήση των κεριών, όταν αυτή γίνεται με υπερβολή. Αναφέρει ο Ζωσιμάς μια περίπτωση που έχει και λαογραφική αξία: «Κάποια γυναίκα, ονόματι Βαρβάρα, το Δεκέμβριο 1891, μνήμη τής Αγίας Βαρβάρας, έφερε στο ναό μεγάλη λαμπάδα. Ο νεωκόρος δεν την άφησε να καεί ολόκληρη και την έσβησε, με αποτέλεσμα να υβρισθούν μεταξύ τους, αφού η γυναίκα πίστευε ότι «αν καεί ολόκληρη, θα αφεθούν τα αμαρτήματα». Βέβαια, ο Ζωσιμάς έχει απόλυτο δίκαιο εδώ. Η σωστή χρήση των κεριών είναι το ζητούμενο και η αγνή πίστη των πιστών.
Μια εύστοχη παρατήρηση κάνει ο Ζωσιμάς, κατά την επίσκεψή του στην εκκλησία τού Αγίου Αντωνίου στην Αγιά. Η λαϊκή πίστη και αντίληψη θέλει τον Άγιο Αντώνιο να θεραπεύει τους τρελούς. «Δύναταί τις να ίδη εν τω ναώ περισσοτέρους ασθενείς και φρενοβλαβείς παρά υγιείς ανθρώπους. Συνδυάζει δε η Εκκλησία εκ των αφιερωμάτων και ενοικίων κατά τας ημέρας της πανηγύρεως ταύτης ουκ ευκαταφρόνητον ποσόν χρημάτων. Πάντοτε δεν λείπουν οι ασθενείς και οι τρελοί...».
Βέβαια, οι εποχές άλλαξαν και οι άνθρωποι ίσως σήμερα να μην έχουν αρκετές δεισιδαιμονίες και να μην είναι προληπτικοί. Μολαταύτα, όμως, η οργή τού Ζωσιμά δεν θα ήταν και σήμερα χωρίς σκοπό...
