Η εθιμογραφία του Απριλίου και τα ψέματα

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ

Από τον Απόστολο Ποντίκα,
δάσκαλο, θεολόγο, φιλόλογο, Πολιτικών Επιστημών

Ο Απρίλιος είναι ο δεύτερος μήνας της άνοιξης και έχει 30 ημέρες. Το όνομά του το έλαβε από το λατινικό aperio, που σημαίνει ανοίγω, επειδή τον μήνα αυτόν ανοίγει η φύση. Ο Απρίλης με τραγούδια και ο Μάης με λουλούδια.

Ο Απρίλης στην αρχαία Ρώμη ήταν αφιερωμένος σε δύο θεούς: την Αφροδίτη και τον Απόλλωνα. Ο Νέρων επιχείρησε να μετονομάσει τον Απρίλιο σε Νερώνιο (Neronius). Αυτό συνέβη ύστερα από μια αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του το 65 μ.Χ. Δεν το πέτυχε, αφού η ονομασία αυτή δεν επικράτησε.
Επίσης, ο Απρίλης ονομάζεται και «Λαμπριάρης», επειδή τις περισσότερες φορές έχουμε Λαμπρή ή και «Αγιωργίτης» από τη γιορτή του Άι Γιώργη. Ο Άι Γιώργης είναι προστάτης, καβαλάρης, αλλά και ορόσημο, για το ανέβασμα των κοπαδιών στα βουνά, όπως και ο Άι Δημήτρης που είναι για το ξεχειμώνιασμα στους κάμπους.
Τον Απρίλη, επίσης, ανοίγουν οι ουρανοί με τη βροχή, αφού το νερό του Απριλίου είναι πλούτος για τους γεωργούς και τη φύση.
O Απρίλης, όπως και ο Μάρτης, είναι μήνας δίγνωμος, γιατί ο καιρός έχει καλυτερεύει, αλλά δεν ξεχνάει να δείξει τα χειμωνιάτικα δόντια του, με βροχές και χαλάζι. «Τον Μάρτη φύλαγε ξύλα, μην κάψεις τα παλούκια».
Η βροχή του Απρίλη θεωρείται από τους γεωργούς πολύ ευεργετική.
«Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά και ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σ’ εκείνο τον ζευγά που ‘χει πολλά σπαρμένα», λέγει μια λαϊκή παροιμία.
Στη Θράκη το βρόχινο νερό της Πρωταπριλιάς θεωρείται θεραπευτικό και παλαιότερα το μάζευαν σε μπουκάλι και το έδιναν στους αρρώστους.
Ο Απρίλης αποκαλείται στις διάφορες ντοπιολαλιές: Γρίλλης, δηλαδή γκρινιάρης, γιατί συνήθως τελειώνουν τα γεωργικά αποθέματα από τις προηγούμενες συγκομιδές κι άρχιζαν οι γκρίνιες στην οικογένεια. Τιναχτοκοφινίδης ή Τιναχτοκοφινίτης, επειδή καθαρίζονται τα κοφίνια και μένουν πια άδεια από τρόφιμα, αλλά και Ξεροκοφινάς. Λέγεται και Τριανταφυλλάς ή Ανθεστήρας, επειδή τον Απρίλιο ανθίζουν οι τριανταφυλλιές και τα δέντρα.
Τον Απρίλη συνήθως έχουμε Πάσχα και μέσα στον Απρίλη θριαμβεύει η άνοιξη με όλες τις αναγεννημένες και αναστημένες δυνάμεις. Αυτό ακριβώς αποτύπωσε και ο Διονύσιος Σολωμός
«Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη». Κι η φύσις ηύρε την καλή και τη γλυκιάν την ώρα». Ο Απρίλης είναι ο κατεξοχήν μήνας της άνοιξης και συμβολίζει την Αναγέννηση και την ομορφιά της φύσης, αφού τότε ανθίζουν τα περισσότερα φυτά και ξεπετούν τους τρυφερούς βλαστούς τους και φυσικά γλυκαίνει ο καιρός. Συσχετίζεται, λοιπόν, με τον Έρωτα, στο έργο του Σολωμού «Ελέυθεροι Πολιορκημένοι», που συμβολίζει την ψυχοσωματική έξαρση ανθρώπων και ζώων.
Την 1η Απριλίου συνηθίζεται να λέγονται ψέματα, λόγω εθίμου. Το έθιμο αυτό ήρθε στην Ελλάδα από την Ευρώπη. Πολλά έχουν ειπωθεί για το έθιμο του ψέματος. Επικρατούν, όμως, δύο – εκδοχές.
Η πρώτη εκδοχή ορίζει πως το έθιμο έχει την αφετηρία του στους Κέλτες, λαό της βορειοδυτικής Ευρώπης που ασχολούνταν με το ψάρεμα. Η εποχή του ψαρέματος ξεκινούσε την 1η Απριλίου. Δύσκολα, όμως, τότε «πιάνονται» τα ψάρια. Κι αυτοί έλεγαν τα ψέματά τους, σχετικά με τις «ψαριές».
Η άλλη εκδοχή αναφέρει γενέτειρα του εθίμου τη Γαλλία του 16ου αιώνα. Μέχρι το 1564 η Πρωτοχρονιά των Γάλλων ήταν η «1η Απριλίου». Επί βασιλείας, όμως, Καρόλου του 9ου, άλλαξε και Πρωτοχρονιά θεωρούνταν πλέον η 1η Ιανουαρίου. Πολλοί πολίτες δεν δέχτηκαν αυτήν την αλλαγή, αντέδρασαν και συνέχιζαν να γιορτάζουν την παλαιά, πλέον, Πρωτοχρονιά τους, την 1η Απριλίου.
Οι υπόλοιποι τους έστελναν πρωτοχρονιάτικα δώρα για να τους κοροϊδέψουν. Το πείραγμα αυτό μετατράπηκε με τον καιρό σε έθιμο.
Στον ελληνικό χώρο το έθιμο της Πρωταπριλιάς ήρθε στην εποχή των Σταυροφοριών. «Το ψέμα είναι και αυτό μια ανοιξιάτικη πάλη, αλλά είναι μαζί και ένα σκόπιμο ξεγέλασμα των βλαπτικών δυνάμεων, που θα εμπόδιζαν την παραγωγή».
Η συνήθεια να λέμε ψέματα αποτελεί έναν συνήθη μηχανισμό στην προσπάθεια εξασφάλισης της επιτυχίας μιας μαγικής ενέργειας ή ενός δύσκολου έργου, και ότι η ψευδολογία ξεγελά και εμποδίζει τις βλαπτικές δυνάμεις.
Παρόλο που η Πρωταπριλιά είναι η μέρα κατά την οποία τα ψέματα και οι φάρσες δικαιολογούνται, πολλοί είναι εκείνοι που κάθε χρόνο «την πατάνε» και πιστεύουν απίστευτες ιστορίες, βγαλμένες από τη φαντασία.
Η Πρωταπριλιά είναι αγαπημένη ημέρα των μικρών παιδιών, καθώς σκαρώνουν διάφορα αστεία για να πειράξουν τους γονείς τους φίλους, ακόμη και τους δασκάλους.
Τώρα σχετικά με τα ψέματα των πολιτικών, από λαογραφικής απόψεως, πρέπει να λάβουμε υπόψη και τα εξής: Η πολιτική ως γνωστόν είναι συντηρητική, φιλελεύθερη, λαϊκίστικη, δημαγωγική, ήπια και σκληρή. Αρκετές φορές είναι και επαμφοτερίζουσα, δηλαδή και «με τον Χωροφύλαξ και με τον Αστυφύλαξ», όπως λέγει ο λαός μας.
«Καμάρι που ‘χουν τα πρόβατα και λεβεντιά τα γίδια.
Καμάρι που ‘χει ένας γαμπρός, που ‘χει δυο-τρεις κουνιάδες.
Η μια του δένει το άλογο, η άλλη το ξεσελώνει
κι η τρίτη η μικρότερη, κρυφά τον κουβεντιάζει:
-Γαμπρέ μ’ γιατί μας άργησες να ‘ρθεις στα πεθερ’κά σου;
-Ν- είχα γεννό στα πρόβατα και ξεγεννό στα γίδια». Τραγούδι της Πρωταπριλιάς, ορεινών περιοχών της Θεσσαλίας και Δ. Μακεδονίας.