Παράλληλα, η «ανάπτυξη» του Π.Τ.Γ. θεωρείται ως προϋπόθεση για τη γενικότερη ανάπτυξη και βελτίωση της οικονομίας.
Τι σημαίνει, όμως, «ανάπτυξη» και πώς αντανακλά στη ζωή του απλού ανθρώπου; Συμβαδίζουν οι αριθμοί που παρουσιάζονται από τους «αρμόδιους» με την ευημερία των ανθρώπων; Μια διευκρίνιση σε καθαρά εισαγωγικό επίπεδο χωρίς εξειδικεύσεις σε βάθος θεωρείται χρήσιμη. Στο σημείο, όμως, αυτό πρέπει πρώτα να διευκρινισθεί το λάθος που γίνεται πολύ συχνά στον δημόσιο λόγο, να ταυτίζεται δηλαδή ο όρος που χρησιμοποιούν οι Αγγλοσάξονες «economic growth», που σημαίνει «οικονομική μεγέθυνση», με την έννοια «economic development», που σημαίνει «οικονομική ανάπτυξη».
Ο πρώτος όρος σημαίνει απλά την αύξηση/μεγέθυνση του Α.Ε.Π. της χώρας, ενώ ο δεύτερος όρος έχει ευρύτερο, ποιοτικότερο και βαθύτερο νόημα από την απλή μεγέθυνση, διότι πέραν των ποσοτικών περιλαμβάνει και ποιοτικά στοιχεία που έχουν σχέση με την ευημερία των ανθρώπων και τη βιωσιμότητα του περιβάλλοντος. Η μεγέθυνση χρησιμοποιεί ως μόνο δείκτη το Α.Ε.Π. μιας χώρας, ενώ η ανάπτυξη περιλαμβάνει πολλούς επιπλέον δείκτες που καλύπτουν ένα πολύ μεγάλο φάσμα ζητημάτων που σχετίζονται όχι μόνο με την οικονομική, αλλά και την κοινωνική ευημερία, υιοθετώντας μια ολιστική προσέγγιση που περιλαμβάνει την ενίσχυση των νοικοκυριών, την εργασία, την ποιότητα ζωής, την εκπαίδευση, την οικονομική και φυσική ασφάλεια, τα βασικά δικαιώματα και το φυσικό περιβάλλον (βλ. αναφορά 1). Επομένως, η έννοια «ανάπτυξη» είναι τελείως διαφορετική από τη «μεγέθυνση», είναι πιο ολοκληρωμένη, περιγράφοντας την πραγματική αναπτυξιακή πορεία μιας χώρας. Η ανάπτυξη μπορεί να περιλαμβάνει τη μεγέθυνση, η οποία από μόνη της δεν αποτελεί αντικειμενικό δείκτη της πραγματικής ανάπτυξης.
Ένας από τους πιο σημαντικούς δείκτες ανάπτυξης είναι ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης, ο οποίος συνεκτιμά με την αύξηση του Α.Ε.Π. και τους παράγοντες υγεία με βάση το προσδόκιμο ζωής, την εκπαίδευση που λαμβάνει υπόψη του τον μέσο όρο των ετών σχολικής εκπαίδευσης και το βιοτικό επίπεδο, που αξιολογείται με βάση το κατά κεφαλήν ακαθάριστο εθνικό εισόδημα, δηλαδή την αξία σε μονάδες αγοραστικής δύναμης. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, ο δείκτης αυτός χρησιμοποιεί τέσσερις κατηγορίες ανάπτυξης: τη χαμηλή (0-549), τη μέση (0.550-0.699), την υψηλή (0.700-0.799) και την πολύ υψηλή (0.800-1.00) (βλ. αναφορά 2).
Σε ό,τι αφορά τον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης, η Ελλάδα σύμφωνα με την κλίμακα αυτήν του Ο.Η.Ε. κατατάσσεται στην 33η θέση μεταξύ των 66 χωρών που κατατάσσονται στην κατηγορία πάρα πολύ υψηλή, έχοντας αυξήσει την τιμή του δείκτη από 0.759 το 1990 σε 0.887 το 2021, τιμή που είναι μεγαλύτερη από τον μέσο όρο των χωρών της Ε.Ε.-27. Η υψηλή αυτή τιμή του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης οφείλεται περισσότερο στον μέσο όρο των ετών εκπαίδευσης (11 χρόνια) και σε μικρότερο βαθμό στο υψηλό προσδόκιμο ζωής (80 έτη το 2021), το κατά κεφαλήν εθνικό εισόδημα, το οποίο από το 1990 μέχρι το 2008 αυξήθηκε κατά 44%, αλλά μειώθηκε σημαντικά την περίοδο 2009-2014 κατά 23%, φέροντας τη χώρα μας σε χαμηλότερη θέση από το Μ.Ο. των χωρών της Ε.Ε.-27.
Με ποιους όρους, όμως, συμμετέχει ο Π.Τ.Γ. στην αναπτυξιακή πορεία της χώρας; Αν και δεν υπάρχουν δεδομένα για μια ιδιαίτερη αξιολόγηση του πληθυσμού του τομέα αυτού, από διάφορες βιβλιογραφικές πηγές και εμπειρίες μπορεί ν’ αποκτηθεί μία καλή εικόνα για τους επί μέρους δείκτες που διαμορφώνουν τον δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης. Μία έμμεση εκτίμηση μπορεί να προκύψει από την παρατήρηση του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης στις χώρες στις οποίες κυριαρχεί ο αγροτικός τομέας. Εξετάζοντας, λοιπόν, τις χώρες με χαμηλή ανάπτυξη (δείκτες 0-0.400, ενδεικτικά παραδείγματα Αιθιοπία, Πακιστάν, Αφγανιστάν, Αϊτή) και μέση ανάπτυξη (δείκτες 0.401-0.600, ενδεικτικά επίσης παραδείγματα Ιράκ, Βολιβία, Μαρόκο, Κένυα), φαίνεται ότι ο Π.Τ.Γ. είναι ο κυρίαρχος οικονομικός τομέας. Αυτό δείχνει έμμεσα ότι οι συνθήκες παραγωγής του Π.Τ.Γ. είναι κακές.
Αν συγκρίνουμε τα στοιχεία αυτά με τα αντίστοιχα στοιχεία που αναφέρονται στον Π.Τ.Γ. της χώρας μας, θα δούμε ότι -τηρουμένων των αναλογιών- οι επί μέρους δείκτες στον Π.Τ.Γ. υστερούν σημαντικά έναντι του γενικού δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης και στη χώρα μας. Έτσι, σύμφωνα με μελέτες (αναφορά 3), σε ό,τι αφορά για παράδειγμα τον δείκτη της εκπαίδευσης αναφέρεται ότι στον Π.Τ.Γ. το 96.5% του αγροτικού πληθυσμού έχει μόνο στοιχειώδη εκπαίδευση, το 3.2% μόνο έχει βασική εκπαίδευση και μόλις το 0.3% έχει δεχθεί πλήρη εκπαίδευση, με σοβαρές συνέπειες των δεδομένων αυτών στην παραγωγικότητα και το ύψος της προστιθέμενης αξίας στην αγροτική παραγωγή. Ένα ακόμα πολύ ενδιαφέρον εύρημα είναι ότι ενώ στον γενικό πληθυσμό η απόσυρση από το εργατικό δυναμικό των ανδρών στη χώρα μας αποδόθηκε κατά 16% στη θνησιμότητα, στον αγροτικό πληθυσμό το αντίστοιχο ποσοστό ήταν πολύ μεγαλύτερο (23%). Επιπλέον, η διάμεση ηλικία του αγροτικού πληθυσμού (και των δύο φύλων), όπως αναφέρεται στη σχετική μελέτη, είναι 45,1 έτη, με κυρίαρχη ηλικιακή ομάδα τα 50-54 έτη, ενώ στο γενικό εργατικό δυναμικό η αντίστοιχη διάμεση ηλικία ήταν τα 38,3 έτη και η κυρίαρχη ηλικιακή ομάδα ήταν τα 30-34 έτη.
Τα παραπάνω θεωρούμε ότι αποτελούν ισχυρές ενδείξεις του γεγονότος ότι οι συνθήκες στις οποίες λειτουργεί ο Π.Τ.Γ., τόσο διεθνώς όσο και σε μεγάλο βαθμό και στη χώρα μας, δεν είναι ευνοϊκές για την ανάπτυξή του, παρά τους στατιστικούς δείκτες που δείχνουν πολλές φορές ότι αυξάνεται το παραγόμενο προϊόν. Αν, λοιπόν, υπάρχει ειλικρινής πρόθεση να «αναπτυχθεί» και όχι απλώς να «μεγεθυνθεί» ο Π.Τ.Γ., κάτι που φαίνεται να ισχύει σήμερα και στη χώρα μας, θα πρέπει να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα να βελτιωθεί ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης, τόσο στον γενικό όσο και στον αγροτικό πληθυσμό.Αναφορές:
1. Γ. Ευσταθόπουλος. Από την οικονομική μεγέθυνση στη βιωσιμότητα και την ευημερία. Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ.
2. UNDP. Human Development. Report 2021/2022. Uncertain Times, Uncertain Lives: Sharing our Future in a Transforming World.
3. Nikolaidis et al. 2019. Mortality in the agricultural sector in Greece: Evidence from life tables and working life expectancies. National Institutes of Health.
* Ο Χρίστος Τσαντήλας είναι γεωπόνος, δρ Εδαφολογίας, πρ. διευθυντής Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ
(e-mail: christotsadilas@gmail.com).
